Соны сөз етудің сәті енді түскендей. Қазақстан, Тәжікстан және Өзбекстан мемлекеттерінде медиатұтыну нарығы мен медиасауаттылық деңгейіне жүргізілген әлеуметтік зерттеу өзімізді тануда көп нәрсеге көзімізді ашқандай болды. Ондағы шындықты осы саладағы бірер әріптеспен сараптап көрген едік.
Телевидение – негізгі ақпарат көзі
Сонымен ол зерттеуге сүйенсек, телевидение Орталық Азияның үш мемлекетінде де негізгі ақпарат көзі болып қалып отыр екен. Интернеттің танымалдылығы кең болғанымен, оған деген сенім әлі де болса төмен. Осы ретте зерттеуші-сарапшылар бұл мемлекеттердегі халықтың медиасауаттылығы орташа және одан төмен екенін айтады. Зерттеу 2019-2023 жылдар аралығында бес жылға созылған, онда да нысаны ретінде 2019, 2021 және 2023 жылдардағы көрсеткіштер мен сауалнама жауаптары алынған. Медиатұтыну және медиасауаттылық деген екі бөліктен тұратын зерттеудің бізді көбірек қызықтырғаны бірінші бөлімі болды. Яки, үш көрші мемлекеттің халқы қай БАҚ-ты көбірек таңдайтыны, яки тұтынатыны және сенетіні назарымызды аудартты. Мәселен, Қазақстан мен Өзбекстанда әлеуметтік желілер анағұрлым маңызға ие болса, телевидение әлі де болса ықпалын сақтап қалып отыр, онда да, әсіресе аға буын арасында. Ал Тәжікстанда болса, әлеуметтік желілер, тіпті газет-журналдарға есе жіберіп, танымалдығы кем ақпарат көзі болып отыр. Мұнда телевидение бұрынғысынша барлық жас санаты үшін кең танымалдылыққа ие. Осы реттен алғанда телевидение Орталық Азия үшін негізгі БАҚ болып қалып отыр. Енді қарау жиілігіне келер болсақ, тәжіктердің 76%-ы күнде көреді екен, ал өзбектерде бұл үлес – 60% болса, қазақстандықтардың жартысынан астамы теледидар қарамайды – 41%. Контенттер бойынша сараласақ, көрермендердің көбіне көретіндері – жаңалықтар мен ойын-сауық бағдарламалары, онда да шетел жаңалықтарынан гөрі жергілікті жаңалықтарды қолай көреді екен.
Енді интернетке келер болсақ, қазақстандықтардың 82%-ы оны күндегісін күнде пайдаланады, өзбекстандықтар – 63%, тәжікстандықтар – 40%. Контенттегі таңдау білдіру жағынан да жаңалықтар мен ойын-сауық жанры – бірінші орында. Соның өзінде де, интернет арқылы теледидар бағдарламалары көбірек қаралады. Бұл жоғарыда айтқандай, телевидениенің негізгі БАҚ боп қалып отырғанын нақтылай түседі.
Одан кейінгі орында – әлеуметтік желілер. Оған Қазақстан мен Тәжікстан халқы көбірек үйір екен. Оған қоса, қазақстандықтар онлайн-шоппинг пен цифрлы валюталарды сатып алуға, әсіресе әуес екені анықталған. Ал онлайн-петиция жасау, заңнамаларды талқылау сынды тағы да басқа азаматтық белсенділік қай мемлекетте де сылбырлау.
Үш көршінің онлайн-коммуникациядағы ең көп қолданатын қосымшалары – Instagram әлеуметтік желісі, Telegram мессенджер және YouTube видеохостинг болып отыр. Соның ішінде Қазақстан мен Тәжікстанда Instagram, Өзбекстанда Telegram көп пайдаланылады. Одан бөлек, біздің елімізде TikTok үлкен танымалдыққа ие.
Енді қай БАҚ-қа сенім көбірек деген талдауға келсек, теледидар жетекші орында қалып тұр. Онда да тәжіктер (77%) мен өзбектер (57%) көбірек сенеді. Қазақстан (36%) телевиденеиеге сенбейді. Интернетке де сенетіндердің қарасы (23%) төмен. Осы екі көрсеткішке қарап, мүлдем сенбейтіндердің қарасы (17%) көп пе деп қаласың.
Ал бұқара халық меншік түріне қарап қай ақпарат құралына көбірек сенеді дегенге келер болсақ, үш елде де мемлекеттік БАҚ сенім басым. Десе де, көршілеріне қарағанда Қазақстанда ол сенімнің деңгейі өте төмен.
Халық ойын-сауық контентін көбірек жақсы көреді
Жоғарыда сөз еткен зерттеуді елімізге белгілі журналист, minber.kz сайтының иесі Есенгүл Кәпқызымен талдағанымызда, әріптесіміз қазақстандықтардың арасында белгілі бір БАҚ емес, контенттік таңдау басым екенін айтады. Әсіресе, қазақ тілді ақпаратты тұтынушылардың басым көпшілігі ойын-сауық, көңіл көтеру бағыттағы контенттерді жақсы көреді, көп оқиды, көп талқылайды. Мәселен, шоу-бизнес өкілдері, «селебрити» деп атап жүрген атақты адамдардың өмірі қатты қызықтырады. Қандай да бір өсек ақпарат шықса, біреудің жеке басындағы махаббат дүниесі, төсек мәселесі, жеке сенімдері жазылса, сол материалдар өте жақсы оқылады, өте жақсы талқыланады екен.
«Осы тұста байқағаным, мен де бір ақпарат құралының иесімін, сол өзімнің өнімдерімді шамам келгенше кәсіби журналистиканың стандарттарына сай, сапалы және жоғары деңгейде дайындауға тырысамын. Бірақ өкінішке қарай, бұл ақпараттар өтпейді. Тіпті, оларға таргет жасаған күннің өзінде талқылануы, лайк жинауы, сол арқылы сайтқа адамдардың келуі өте төмен. Өйткені біздің оқырманның қалауы өздерінің ауылдарындағы проблемалар, өздерінің маңайында болып жатқан түрлі саяси-экономикалық өзгерістер емес. Олар оған мән бермейді. Керісінше, шоу-бизнес өкілдері бар, блогерлер бар, солардың айналасында топтасып, солардың ақпаратын тұтынады. Сондықтан да олардың айтқандары мен істеген істерін біздің ресми медиа да көшіріп басуға мәжбүр. Өйткені біздің Мәдениет және ақпарат министрлігінің де талап етіп отырғаны «просмотр». Ал оны біз немен жинаймыз, осындай өсек ақпаратпен ғана жинаймыз. Ал тұщымды, сапалы ақпараттар өкінішке қарай, жоғары «просмотр» жинай алмай отыр», – дейді ол.
Оның айтуынша, Internews жүргізген зерттеуде ресми БАҚ ішінде телеарналардың тұтыну деңгейі жоғары деңгейде болуы, ауылдық жерлердегі тұрғындардың қалауынан болуы мүмкін. Қазақстандықтардың жартысы ауылда, жартысы қалада тұрады десек, ауылдықтардың таңдауына қаладағы үлес қосылып, телевидениенің қаралымын арттырып тұр. Бірақ телеарна негізгі ақпарат көзі болған күннің өзінде де, оны көрушілер саны біртіндеп-біртіндеп азайып келе жатыр. Ал әлеуметтік желілерді қараушылар саны көбейіп келеді. Мұның себебі интернет бізде өте арзан әрі қолжетімді. Кез келген сәтте интернетке кіру мүмкіндігі бар. Әлеуметтік желіден парақша ашу тек 18 жастан бастап деп айтылғанымен, оған жасөспірімдер де кіріп алған. Мәселен, Instagram-да сіздің жасыңызды сұрамайды, телефоныңыз бен интернет болса болды. Сондықтан жеңіл контент талап ететін адамдарға, әлеуметтік желілердің контенті өте өтімді.
«Екіншіден, біздің адамдарда ойланғысы келмейтін тенденция бар. Әлде біз осыны әдейі қолдан жасадық па білмеймін? Әйтеуір сыни ойлау деген жайт қазір үлкен проблемаға айналып бара жатқан сияқты. Мәселен, осы Internews-тің 90-шы жылдардың басында жасаған зерттеуінде сол уақыттарда саяси-әлеуметтік контент өте көп болған екен. Олар прайм-таймда қойылған. Ал қазір, яки 2000 жылдардан бері қарай, көңіл көтеретін ақпараттар беру белең алған. Мәселен, түскі 2-ден кешкі 6-ға дейін «Қалаулымды» беру кімге керек? Ол қандай мақсат? Бір ескеретіні – бұл сіз бен біздің қалтамыздан төленіп жатқан ақшаға жасалып жатқан дүние ғой. Ал біздің салығымыздың ақшасына осындай контент жасау біздің телеарналардың, ақпарат құралдарының өкілдерінің де арына сын дер едім», – дейді журналист Есенгүл Кәпқызы.
Әріптесіміздің қазақстандықтардың сыни ойлау деңгейі өте үлкен проблема деуінің жөні бар. Себебі олар әлеуметтік желіде айталған кез-келген әңгімеге сенеді. Соның салдарынан көптеген проблема туындап жатыр. Мәселен, шоу-бизнес өкілдері, «селебритилар» қажылыққа жолдама, автомобильдер сынды түрлі ұтыс ойындарын ойнатты. Бұлардың бәрі соңында алаяқтық болып шықты. Сонда да болса алданушылар қатары сирер емес. Одан бөлек, адамдармен сөйлескенде байқалатыны, олар қоғамды, саясатта, экономикада болып жатқан жаңалықтарды айтқаннан бұрын шоу-бизнес өкілдерінің өмірін әңгіме қылғанды жақсы көреді. Олардың бір-бірімен ерегескені де, жұп болып жүргені де, үйленгені де, ажырасып кеткені де қызық. Сондықтан да жұртшылық қазір әлеуметтік желілердегі ақпараттарға көбірек сенеді. Бұл – өте өкінішті жайт!
Әкімдер газет оқымайды, телевизор қарамайды
Елімізде бүгінде қоғамдық ақпараттық кеңістікте қалыптасып отырған жағдайды жұртшылықтың медиасауаттылық деңгейінің төмендігінен көруге болады. Себебі соңғы 15 жылда жүргізілген ақпараттық саясат сондай болды ма, телеарналар эфир уақытын сериалдармен, дорамалармен толтырды, 24 сағат ән мен күйге ғана арналған телеарналар мен радиолар пайда болды. Осылайша, мінбер іздеген халық әлеуметтік желілерге көше бастады. Мұнда да билік өкілдерінің қитұрқылықтары жалғасып, контенттік үлесте ойын-сауықтық сипат басым боп шықты. Осылайша, дәстүрлі БАҚ-тың дәуірі өтіп, электронды БАҚ өзі мүмкіндігін толық паш ете алмады деуге болады. Оған халықтың медиасауатының төмендігі өз әсерін тигізді.
«Бүгінде біздің халқымыз екіге бөлініп кеткенін жоққа шығаруға болмайды. Ол – билік және қара бұқара. Бір қызығы оңтүстікте билік өкілдері де, қарапайым халық та әлеуметтік желіге көбірек жүгінеді. Әсіресе, оның ішінде Facebook-ке. Мысалы, қазір газеттерде немесе телевидениеде ауданның әкімін сынасаңыз, ол оған қиналмауы мүмкін. Ал Facebook-те әшейін ғана «өкшесі қисық» деп жаза салсаңыз, анау соған өліп қала жаздайды. Қазақстанның басқа жерлерінде қалай екенін қайдам, біздің өңірде әлеуметтік желілер патшалық құрып тұр. Бірақ бұл жерде әңгіме қалай айтуда, қалай жеткізуде болу керек сияқты.
Мәселен, биліктің өкілдері қазір осыдан 10 жыл бұрынғы билік өкілдері сияқты емес. Олар әбден кәсіби тұрғыдан төмендеп кеткен. Сол себепті де олар әлеуметтік желіде кім не айтса, елең ете қалады. Ал бұрынғы әкімдер ондай ресми емес әңгімеге бұрылып та қарамайтын. Қазір билік сұмдық қорқақ болып кеткен. Көп әкімдер жақсы мен жаманды ажырата алмайды. Мысалы, кәсіби журналисттердің газет бетінде, басқа жерлерде кәсіби тұрғыда айтып жатқан әңгімелеріне пысқырып та қарамайды», – дейді «Оңтүстік Қазақстан» газетінің директоры, бас редактор Абай Балажан.
Оның айтуынша, Президент бастама көтеріп айтып жүрген, жайылымдық жерлерді қайтару мәселесін бірінші көтерген «Оңтүстік Қазақстан» газеті екен. Осы проблеманы қоғамдық пікір деңгейіне дейін көтеріп, ақырына дейін жеткізген. Кейіннен әлеуеметтік желіде бұл тақырып белең алғаннан кейін, алғашқы бастамашылары елеусіз қалған. Ал шындығында оңтүстік өңірде жайылымдық жер тапшы, жергілікті жұрт малын баға алмай отыр. Ондай жерлер не сатылып кеткен, не егістікке айналған. Одан кейін олар «Қазақстан мектептерінде ер мұғалімдер аз» деген мәселені көтерген. Ал мұның бала тәрбиесіндегі орыны ерекше. Ер азаматтардың мұғалім болмайтын себебі айлық аз. Ол кезде «Мұғалім мәртебесі туралы» заң жоқ еді. Осы бастамадан кейін бұл мәселеге Президент деңгейінде назар аударыла бастаған. Абай Балажан осы мәселелер ең бірінші кезекте әлеуметтік желі емес, газет арқылы көтерілгенін айтады. Оның пәрменділігі де осында.
«Бірақ осыны әкімдер әлі күнге түсінбейді. Олар оны оқыған да болмауы мүмкін. Ал біздің бастамамыз қоғамдық айналымға шығып, мемлекеттік деңгейдегі күн тәртібіне айналды. Десе де әкімдер газет оқымайды, телевизор қарамайды. Есесіне фейк аккаунт ашып алады да, әлеуметтік желіде отырады. Барлық әкім сондай. Сөйтеді де өзін блогерміз деп жүргендерді өзі туралы қоғамдық пікір қалыптастыру үшін жалдайды. Ал олардың шындығын айтқанда, мектеп деңгейінде білімі жоқ. Екі сөздің басын қосып жаза алмайды, сауатты сөйлей білмейді. Міне, сондайларды билік көтермелеп, түрлі шараға тартып, қоғамның «қаһарманы» қылып шығарады. Ал ондай блогерсымақтардың жазғанын оқысаң қате-қате, сөйлеген сөзі түсініксіз. Әңгімелесіп көрсең, бір-жарым минут сөйлесе алмайсың, өткені деңгей жоқ. Сол жүрісімен түрлі қоғамдық кеңестің, тіпті Ұлттық құрылтайдың мүшесі. Сөйтіп, оларды өзін мақтауға да, біреуді күстаналауға да пайдаланады. Ондай блогерсымақтардың артында қазір не әкім, не ҰҚК, не финпол тұруы мүмкін», – дейді ол.
Оның айтуынша, әкімдер идеологияны әлеуметтік желі деп түсінеді. Міне, соның арқасында ұлттық идеологияны осындай блогерсымақтар жасап тұр. Басқа-басқа оңтүстік өңірдегі – жағдай осындай. Бұл – әлеуметтік желінің күші. Оның әрине өз талаптары, өз заңдылықтары бар, ол жерде әркім өзінің ойын жеткізе алады. Тіпті, ресми медиа, сайттар, телеарналар және тағы да басқа ресми медианың өзі де өздерінің өнімдерін тарату үшін әлеуметтік желіге жүгінеді. Сондықтан да әлеуметтік желіде сен қаншалықты белсенді болсаң, қаншалықты оның алгоритмдерін жақсы білсең, оқырманға тікелей жол таба аласың. Ендеше ендігі дәуір – интернетте, оның ішінде әлеуметтік желілердің пәрменділігінде.
Нұрлан ҚОСАЙ