Ресей 2021 жылы континенттер арасын жалғайтын «Меридиан» атты автомагистраль құрылысына кірісті. Жобаны ресейлік БАҚ «жаңа Ұлы Жібек жолының» жетіспей тұрған буыны» деп дәріптеуде. Бұған дейін солтүстік көрші Қазақстан бастамашы болған, жаңа Ұлы Жібек жолының заманауи нұсқасы саналатын «Батыс Қытай–Батыс Еуропа» халықаралық автотрассасының өз жері арқылы өтетін бөлігін салуға ықылас танытпады. Нәтижесінде, Қазақстанға бұл автожолдың бір тармағын Каспийдегі Ақтау, Құрық порттарына жалғауға тура келді.
Біздің жобаның бақталасы емес пе?
Осыған орай, «Меридиан» мегажобасы қазақстандық «Батыс Қытай-Батыс Еуропаға» балама емес пе?» деген сауал туады. Бұған жауап табу үшін көрші бастамасының байыбына барған жөн. Ашық деректерге жүгінсек, жаңа мегажоба Қазақстан шекарасынан бастау алады. Содан Ресей жерін кесіп өтіп, Беларуське жетеді. Көліктер әрі қарай Польша арқылы Германияға дейін жол тартады. Танымал қытайтанушы Уэйд Шепардтың мәліметінше, бұл жоба «Батыс Қытай–Батыс Еуропа» көлік дәлізінің аса маңызды құрамдас бөлігі болады. «Ресейдің «Меридианы» Қазақстанды сырт қалдыра алмайды және ол қазақ жерінен Батыс елдеріне өтетін Қытай жүгін және кері бағытта ҚХР-ға тасымалданатын еуропалық жүкті игеруге бағытталған. Өйткені бұл жүк ағыны жыл өткен сайын алапат ауқым алмақ. Ресей «Батыс Қытай – Батыс Еуропа» дәлізінің, сондай-ақ «Бір белдеу, бір жол» қытай жобасының жай бір тармағы болуды ар көрсе керек, «Меридиан» мегажобасы содан туып отыр. Ресей осы инфрақұрылымдық ірі жобаны «ғасыр құрылысы» деп атап үлгерді. Қалай болғанда, бұл дәліз Сары теңіздегі (Хуанхай) Ляньюньган айлағынан бастау алып, осы мақсатта тұрғызылған ең ұзын Қытай жолымен – Ляньхуо жоғары жылдамдықты автомагистралімен бойлай отырып, Қазақстанмен арадағы Қорғасқа жетеді. Одан ары қазақ жерін, Ресей аумағын басып өтіп, Еуропаға енеді» деп түсіндірді Уэйд Шепард. Сарапшылар тағы бір ерекшелікке назар аударады. Ресейлік «Меридиан» автокөлікпен шектеледі. Ал қазақстандық «Батыс Қытай-Батыс Еуропа» дәлізі мен «Белдеу және жол» жобасы автомобиль, теміржол және авиациялық көлік тораптарын – бірыңғай интермодальді экожүйеге біріктіруді көздейді. Елдер осы мақсатқа қол жеткізе алса, онда ҚХР мен ұжымдық Еуропа арасындағы тауар жеткізудің бүкіл жүйесі өзгеріп, жылдамдығы артып шыға келмек. Бұл тауар айналымының еселеп өсуіне тың серпін беруі тиіс. Салыстыру үшін айтсақ, аталған дәліз тең-тең жүк тиелген фураларға Қытай мен Еуропа арасын небәрі 11 күнде жүріп өтуге мүмкіндік беруі тиіс. Бүгінде теңіз жолы арқылы жүк тасымалдау 30-50 күнге, ал теміржол арқылы 15 күннен көпке ұзайды. «Негізі, «Батыс Қытай – Батыс Еуропа» көлік дәлізінің құрылысы 2009 жылы басталғаны мәлім. Қытай өз жеріндегі жолдарды Қазақстан шекарасына дейін салып қойды. Қазақстан да өз жобаларын аяқтауға таяды. Әйтсе де, жобаның ілгерілеуіне Ресейдің өз аумағындағы жобаларға лайықты көңіл бөлмеуі, оларды іске асыруға тиісті қаражат бағыттамауы үлкен кедергі болды. Нәтижесінде, бұл дәліз көбіне Қазақстан мен Қытай территориясындағы жоғары жылдамдықты автострада, заманауи транзиттік бағыт қызметін атқарды. Осы екі елдің аумағынан жүйткіп өтетін жүк көліктерінің Ресейге кіргенде жүрісі тежеліп, нашар трассаларда батпақтап, инфрақұрылымдық проблемаларға кезігетін. Ендеше Ресей «Меридиан» жобасын аяғына дейін жеткізсе, онда бұл дәліз Шығыс пен Батысты қосатын нағыз «жаңа Ұлы Жібек жолына» айналады», – дейді У. Шепард.
Мегажобаға Ресейдің дайындығы қандай?
Сонымен, Ресей Қазақстан мен Қытай бірлесіп қолға алған алып дәліздің өз аумағындағы бөлігін ғана «Меридиан» деп атап отыр. Осы жобаны ілгерілетіп отырған басты оператор – «Меридиан» ресейлік инвестициялық холдингі. Оның басшылық тізгіні «Газпромның» басқарма төрағасының бұрынғы орынбасары Александр Рязановқа берілді. Ол сонымен бірге РЖД теміржол монополисінің директорлар кеңесінің мүшесі. А.Рязанов ақпарат құралдарына берген түсініктемесінде «Меридиан» холдингі осы замануи автожол төселетін аумақтардағы қажетті жер телімдерінің 80%-дан астамын сатып алғанын хабарлады. Оның мәліметінше, мегажоба бүгінде белсенді жобалануда. «Бұл ақылы жол болады. Жалпы ұзындығы шамамен 2 мың шақырымға созылады. Бір ұшы ортақ шекарадан – Қазақстандағы «Жайсаң» және Ресейдегі «Сагарчин» өткізу пунктінен бастау алады. Екінші ұшы Беларусь шекарасына барып тіреледі. Жаңа автомагистральдің жалпы құны шамамен 9,3 миллиард долларға тең. Одан қымбат болуы да мүмкін», – деді ол. Қаржыландыру ауыртпалығының басым бөлігі жеке фирмаларға жүктеледі, олар оны кейін көліктерден ақы жинау арқылы қайтара алады. Дегенмен инвесторлар Мәскеуден жарты миллиард доллардай мемлекеттік көмек сұрап отырған көрінеді. Бұл қаражат оларға шекараларды жабу, жүк айналымын тоқтату секілді ықтимал саяси тәуекелдерден сақтану үшін қажет екен. Әмбебап, яғни Қазақстандағы автомобиль, теміржол және су көліктерін біріктіретін «Батыс Қытай–Батыс Еуропа» жобасынан бір айырмашылығы, «Меридиан» автожолы негізінен жүк көлігімен шектеледі. Түсетін табыстың үлкен бөлігі де фуралардан жиналады деп күтілуде. А.Рязановтың есептеуінше, жолға салынған бастапқы капиталын қайтару үшін холдингке 12-14 жыл қажет болады. Тағы бір айырмашылығы, «Меридиан» бірден Беларуське бет алып, Украинаны және Грузияны «жаңа Жібек жолынан» тыс қалдыруды көздейді. Ал біздің дәліз Ақтау теңіз айлағынан Әзербайжанға, одан Грузияға жетеді, ары қарай Қара теңіз арқылы жан-жаққа – Украинаға, Түркияға тармақталады. «Меридиан» жобасының геосаяси астары барына вашингтондық Стратегиялық және халықаралық зерттеулер орталығының (CSIS) сарапшысы Джонатан Хиллман назар аудартты. Оның бағалауынша, «Меридиан» Ресей жүзеге асырып жатқан және Украинаның Қазақстанмен, Орталық Азиямен, Қытаймен байланысын шектеуге бағытталған бірнеше көлік жобасының бірі болып есептеледі». Біздің дәуірге дейінгі ІІ ғасырда ашылған Ұлы Жібек жолы да әр мемлекеттің аумағында әртүрлі геосаяси тоспаға ұшырап отырған. Бұл ақырында оның бірнеше тармаққа ажырауына әкелді. Бірақ одан ұтпаса, ұтылмады: қаптаған керуен жолы көптеген халықтың өркениет өріне өрлеуіне, мәдениет төріне төрлеуіне, ауқат-байлығының шалқуына ықпал етті. Ал Қазақстан басшылығының күш салуы арқасында Ұлы дала елінен өрісі кеңейетін «жаңа Ұлы Жібек жолына» ешбір елдің монополиясы жүрмейді. Ол әрбір елдің игілігіне айналады.
Айхан ШӘРІП