«Сұраған телефонымды әпермеді» деп ата-анасына ренжіген бала бір қоңыраудың күшімен әке-шешесінен бас тарта ала ма? Жыныстық еркіндік деген не? Жылаған баланың үнін құлағы шалған көрші поли-цияға хабарласса, ата-ана құқығынан оп-оңай айырыла ма? Соңғы күндері осы сауалдар төңірегінде түрлі ой айтылып жүр. Қоғам белсенділері де екі топқа бөлініп, «Отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы іс-қимыл туралы» жаңа заң жобасы аясында бірі қолдап, бірі қарсы шығып жатыр. Шынында, бұл заң отбасында ыдыс-аяқтың аз сылдырлауына әсер ете ала ма? Жоқ, әлде дәстүрлі отбасы институтын түбірімен жоя ма?
Күні кеше, 18 қаңтар күні көпбалалы аналар Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің алдына жиналып, әлгі заң жобасындағы түсініксіз бөлімдерді түсіндіруін сұрады. Былтыр қыркүйекте Парламент Мәжілісінің бірінші оқылымында бұл заң жобасы қабылданған еді. Кейіннен әр аймақта белсенділер қол жинап, жаңа заң жобасына қарсылығын білдірген. Қазір петицияға қол қойылып жатыр. Оған басты себеп – заңдағы «зорлық-зомбылық» түсінігінің тым кеңейтілуі. Яғни, баланың жыныстық еркіндігі, экономикалық және психологиялық қорлық дегеннің не екенін түсінбей көбі дал болып отыр. Бұл ретте халыққа түсіндіру жұмысы қажет екені айқын көрініп тұр. Өйткені бұл мәселеде қай тараптың сөзіне сену керегін анықтау қиынға соғып жатыр. 14 қаңтар күні қолдаушылар мен қарсы пікір айтушылардың басы қосылған жиын өтті. Дөңгелек үстелдің ұзақтығы 3 сағатқа созылды. Жиынға Парламент Мәжілісінің жұмыс тобының мүшесі Галина Моисеенко, «НеМолчиKZ» қоғамдық қорының президенті Дина Смаилова, «НеМолчиДетиKZ» қоғамдық қорының директоры Алмат Мұхамеджанов, Жоғарғы соттың отставкадағы судьясы Гүлнар Рысбекова, заңгер Анатолий Ким, Қазақстанның ата-аналар одағының өкілі Бағила Балтабаева, қорғаушы Елена Игнатенко, экономика ғылымдарының докторы, профессор Орақ Әлиев қатысты. Заң жобасын қолдаушылар тұрмыстық зорлық-зомбылықтың жыл өткен сайын көбейіп келе жатқанын және оған тоқтау қою керегін айтып отыр. Мәселен, карантин кезінде отбасылық-тұрмыстық саладағы құқықбұзушылық 25 пайызға өскен. Демек, егер заң жүзінде қолға алмаса, әйелдер мен балалардың осы қорлық көргені көрген деседі. 180 минуттан астам уақыт жасалған талқыда байқағанымыз модератордың екі тарапты тыңдаудан гөрі, бір жақсы позицияға ұстануы мен қос тараптың бір-бірінің жұмысына көңіл толмауын білдіруі көбірек болғанға ұқсайды. Сонымен бірге қарсы тараптың қолдаушыларға қойған нақты сауалдарына да тұшымды жауап болмады. Яғни, кәсіби талдаудан гөрі, эмоциясы көп отырыс болды десек артық емес. Қош, маңызды тұстарын алда атап өтерміз.Қолдаушы тарап не дейді?
Жұмыс тобының жетекшісі Айгүл Нұркина «телефон алып бермегені», «ыдыс жумағаны» үшін, болмаса шапалақпен салып жібергеніне бола баланы тартып алуы мүмкін деп даурығудың жөні жоқ екенін айтады. «Заң жобасының мақсаты – отбасылық құндылықтарды жоқ қылу емес, көмекке мұқтаж жандарды қорғау. Қарсы болып, кез келген біреудің қоңырауынан кейін сотта қаралмастан ата-ананы отбасынан 30 күнге аластатады деп жүргендердің сөзі шындыққа жанаспайды. Бұл жерде құқықбұзушылардың тәртібіне қатысты шара қолдану туралы айтып отырмыз. Оны сот қана белгілейді» деген еді депутат. Бұл сөзге заң жобасын жасаған жұмыс тобының мүшесі Халида Әжіғұлова да қосылады. «Отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық болып жатуы мүмкін деген қоңырау келіп түссе, полиция баланы бірден тартып алу үшін емес, тексеру үшін барады. Мысалы, полиция қызметкері баланың жағдайы расында мүшкіл екеніне көз жеткізсе, оның басын қатерге төндіріп, қалдырып кетпейді ғой. Ондайда уақытша қауіпсіз жерге орналастыруы мүмкін. Мысалы, қамқоршы органдар күндіз әрі жұмыс күндері жұмыс істейді. Яғни, мерекеде не түнде келеңсіз жағдай болса, олар көмектесе алмайды. Сол үшін полицияның бақылағаны жөн», – дейді Әжіғұлова. Түсінгеніміздей, заң жобасын жасаушылар қайғылы жағдайдың көп екенін басты назарға алып отыр. Яғни, отбасында үнемі таяқтың астында қалатын, ас-сусыз, аш-жалаңаш күй кешіп жүрген бала болса немесе күнде күйеуінен таяқ жеп, үсті-басы көгеріп жүретін әйелдерді қорғауды ғана мақсат етіп отырғанын айтады. Былай қарасаңыз, мұнда тұрған не бар дейсіз. Қайта қатыгездіктің азайғаны жақсы емес пе? Әйтсе де, заң жобасының көпке түсініксіз тұстарын, кемшіліктерін бетіне басып тұрып айта алатын, ақ пен қараны ажыратып жүрген мамандар дабыл қағып жатқандардың басында тұр. Бұған не себеп? Олар не дейді?
Қарсылық неге туып отыр?
Дөңгелек үстелге қатысқан Елена Игнатенко заң жобасының соңғы нұсқасы қайсы екенінен шатасқанын айтып отыр. Яғни, Парламент сайтындағы заң жобасында бастапқы кездегі кей бөлімдер «жоқ» болып кеткен дейді. Әрі оның жоғалып кетуі қарсы шыққанның арқасында екенін де баса айтты. Әйтпесе, үндемей жүрсе, сол күйі алдыңғы нұсқа қабылданар ма еді? «Сексуалды зорлық деген жыныстық тиісу деп ойлап келгенмін. Бірақ бірнеше жыл бұрын бұл түсінікке жыныстық еркіндік деген қосылды. Бұл жаңа заңға енгізіліп отыр. Сөйте тұра «жыныстық еркіндік» туралы нақтыланбаған. Мысалы, кімнің еркіндігі жайлы айтылып отыр? Ерінің әйелінен бе? Әйелдің күйеуінен бе? Жоқ, әлде баланың еркіндігі ме? Сонда енді ата-аналар ұл-қызының сексуал еркіндігіне шектеу қоя алмайды деген сөз бе? Яғни, баласына дұрыс тәрбие бергісі келген ана «некеге дейін жыныстық қатынасқа түсуге болмайды» десе, мемлекет «баланың өз еркі, оған қол сұқпаңдар» дейтін болып тұр ғой. Бұл дәстүрлі отбасыны бұзу деп есептеймін», – дейді құқық қорғаушы. Одан бөлек, заңгер «экономикалық зорлық» түсінігінің де түсініксіз екенін айтады. «Заңда еш жерде балада болуы керек киімнің түрі, саны белгіленбеген. Оны қалай анықтайды? Ал заң жобасында «адамды тамақтан, киімнен, мүліктен және өзге де оның құқылы дүниелерінен әдейі айыру» деп көрсетілген. Сонымен қатар мұндай норма енгізілсе, материалдық жағдайы нашар көп отбасы үшін бұл тіпті қауіпті болатынын ескеру керек», – дейді Игнатенко.Сенатордың сөзіне сенейік пе?
Осындай талқы көбейіп кеткеніне байланысты сенаторлар не дер екен деп құлағымыз түрік болған. Мұрат Бақтиярұлы үнсіз қалмады. «Қоғамда «Отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы іс-қимыл туралы» Қазақстан Республикасының заңына қатысты наразылық пікірлер көптеп айтылып жатыр. Жақында ғана осы заңға қатысты біраз мәселелерді көтеріп жүрген екі азаматпен кездестім. Пікір алмастық. Бұл заң – қолданыста жүрген заң, оған енді енгізілмекші түзетулердің басым көпшілігінде ұлтымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрлеріне қайшы келетін баптар бар. Пікірталас осы өзгертулер арасында болып жатыр. Біздің отбасымыздың ішіндегі кейбір кикілжіңдерді шетелдік ұйымдардың ақылынсыз өзіміз-ақ шешіп аламыз. Біз отбасы зомбылықтарында орын алатын салдармен емес, оны тудыратын себептермен күресуіміз керек. Бұл – өте ауқымды мәселе. Отбасы құндылықтары мен институтын барынша нығайтуға жұмыс істеуіміз қажет. Келесі аптада бір топ Парламент мүшелері осы заңға қатысты қоғамдық ұйымдар мен белсенді азаматтармен кездесу өткізеді. Еліміз мен ұлтымыздың мүддесінен артық еш нәрсе жоқ. Сондықтан да бірлесе отырып жұмыс істейтін боламыз, дұрыс шешімдер қабылданатына сіздерді Парламент мүшесі ретінде сендіргім келеді», – деді депутат. Құжаттың талай өңдеуден, толықтырудан, түзетуден өтуі керегі осыдан-ақ білініп тұрғандай. Әдетте, заңды құрастырғанда бәрін жіпке тізіп, сауал қалмайтындай нақты болуы тиіс еді. Дегенмен талқылау болып жатқанының өзі жақсы. Желіде де «бұға берген сайын сұға беретін күндер артта қалды, осындай заң керек» деп жатқандар аз емес. Сол сияқты «ата-ана болып балама «тәйт» дей алмасам, несіне әке-шешемін?» деп жатқандар да бар. Бір қызығы, қарсы шығушылардың басы-қасында жүргендерге қолдаушы тарап жақтан «ақша үшін осылай ажиотаж тудырып жатыр» деген айып тағылған жазбаларды көзіміз шалып қалды. Сонда «бүгінде азаматтық позиция білдіру үшін міндетті түрде бір жақтан қаржыландыру керек пе?» деген ой келді. Анығы алда белгілі бола жатар. Күтеміз.Жадыра АҚҚАЙЫР