Шетелдік инвестицияның басты әсері – қаржы құюшы ел мен оны қабылдаушы елдің арасындағы технологиялық айырманы азайту. Нәтижесінде, еңбек өнімділігі артып, қабылдаушы мемлекеттің экономикалық дамуына түрткі болады. Бұл – кез келген экономика оқулығынан көруге болатын тұжырым. Теория жүзінде сырттан қаржы тартқан елдің әлеуеті аспандап шыға келуі тиіс. Бірақ әлемдік тәжірибе көп нәрсе шекарадан енген қаражатқа емес, шетелдік кәсіпкердің күшін сауатты пайдалана алуға байланысты екенін көрсетіп берді.
Еліміздегі белді экономикалық шолушылардың бірі Сергей Домнин инвестициялар шетелдік немесе өзіміздікі болғанына қарамастан экономикаға бірдей әсер етеді деген пікірде. Өйткені олар жоба дайындаудан бастап құрылыс заттарын сатып алу, оларды құрылыс орнына жеткізу, құрылыс жүргізу, құрылыс компанияларын жұмысқа тарту, арнайы құрал-жабдық пен киім сатып алу, тіпті бағдарламалық қамтамасыз етуге дейінгі өндірістік және бейөндірістік мақсаттағы еңбек құралдарын қолдануға мәжбүр. Яғни, тұрақты жұмыс орындарының ашылуынан бөлек жоба орналасқан аймақта түрлі қызмет пен тауарларға сұраныс туады. Одан бөлек, жаңа өндіріс орындары өнімдер мен қызмет шығару арқылы жалпы ішкі өнімнің өсуіне әсер етеді. Бұл – қазынаға түсетін салық мөлшері артады деген сөз.
Маман сондай-ақ көп жағдайда инвестор жұмыс істеп тұрған өндіріс ошағының акциясын сатып алған күннің өзінде жаңа жобаларды жүзеге асыруға ниетті болатынын жеткізді. «Егер жаңа цех немесе энергиялық блок салмаса кем дегенде қызметкерлерін қайта оқытып, бизнес-үрдістерге өзгертулер енгізеді. Яғни, тиімсіз жұмыс орындары қысқартылып, орнына жаңа өнімді орын ашылады», – деді ол.
Шетелдік инвесторлардың келуімен орын алатын осындай үлкенді-кішілі өзгерістер еңбек өнімділігін арттыруы керек. Сонымен қатар шетелдік компаниялар әкелген жаңа технологиялар да өнімділікті өсіруге септігін тигізеді. Компанияға келген мамандар жергілікті қызметкерлерге өндірістің жаңа технологияларын үйретуі де өндірісті алға сүйрейтін факторлардың бірі. Нәтижесінде, елімізде кәсіби мамандар саны артады.
Одан бөлек, елімізде экспортқа бағытталған өңдеуші өнеркәсіп орындарын салған шетелдік компаниялар Қазақстан экономикасын халықаралық қосымша құн нарығына кіргізеді. Осылайша, елге тұрақты инвалюттік кіріс кірмек. Ал бұл кіріс неғұрлым көп болған сайын ұлттық валюта әлеуеті де арта түспек.
Міне, осы аталған факторлар әлемдік инвестиция нарығында бәсекенің қыза түсуіне себеп болып отыр. Ал оны тартудың қалыптасқан халықаралық әдістері бар. Әлем елдері бұл шараларды өз беттерінше түрлендіріп, аймақтағы инвестиция климатын басқаларға қарағанда тартымдырақ қылуға тырысып келеді. Оның алғашқысы – салықтық ынталандыру. Ішіне салық түрлерінен толықтай немесе ішінара босату сияқты уақытша жеңілдіктер кіреді. Екінші әдіс – қаржылық емес ынталандыру. Яғни, заң жүйесі мен инфрақұрылымды дамыту, еркін экономикалық аймақтар құру арқылы шетелдік инвесторлар тиімді жұмыс істеуіне жағдай жасау. Әр мемлекеттің мүмкіндігі әр алуан болғандықтан, дамыған елдер мен дамушы елдер арасында инвестиция тартуда айырмашылық бар. Өндірісі жолға қойылған мемлекеттер салықтық ынталандырудан гөрі қаржылық ынталандыру тиімдірек деп санайды. Өйткені осылайша үкімет шетелдік инвесторларды кенже қалған салаларды дамытуға бағыттай алады. Ал дамушы елдерде ондай мол қаражат болмағандықтан, салық жеңілдіктерін ұсынғанды жөн көреді.
Сергей Домнин де елдегі бизнестік ахуалдың маңызды екенін айтады. «Бизнестік климатты жақсарту өте маңызды. Мысалы, елімізге GE немесе Alstom сияқты ірі ойыншылар келуі басқа трансұлттық компаниялардың да қызығушылығын туғызады. Олар біздің елде бизнес ахуалы жақсы екенін, мұнда өз қаржыңды жаңа жобаларға салуға болатынын түсінеді», – деді маман.
Сондай-ақ соңғы жылдары еркін экономикалық аймақ құру, әкімшілік рәсімдерді ықшамдау сияқты бейқаржылық әдістерді қолдану көбейіп келеді. Мысалы, ұзақ жылдар бойы табысын сыртқа шашып келген АҚШ өткен ғасырдың 80-жылдарында маңызды капитал импорттаушысына айналды. Бұған Американың экономикалық және саяси ахуалының тұрақты болуы, қарқынды дамуы мен доллардың әлемде мойындалуы әсер еткені сөзсіз. Бірақ басты фактор елдің ұстанған саясаты болатын. АҚШ ғылыми салалары артта қалған және жұмыссыздық жайлаған аймақтарды дамытуға инвестиция тартуға баса мән берді. Осыған ұқсас заңды Ирландия да қабылдаған еді. Нәтижесінде, 1994-1996 жылдары бұл ел 5 млрд доллар шетел қаржысын тартты.
Сондай-ақ соңғы кезде «тұрақты келісім» әдісінің танымалдығы артып келеді. Бұл шарт бойынша мемлекет қабылдаған жаңа заң шетелдік инвестордың жұмыс істеуіне қиындық тудыратын болса, ол келісімге отырған кездегі заң талабына сай әрекет етуге құқылы. Алайда батыс елдерінің тәжірибесінде мемлекетке қауіп төнген кезде немесе қоғамдық тәртіп сақтауды қамтамасыз етуге, халықтың денсаулығы мен табиғатты қорғауға бағытталған өзгерістер кезінде инвестор «тұрақты келісім» шартын талап ете алмайды.
Әзірбайжан елінің шетел инвестицияларын қадағалау туралы құқықтық нормативтері де әлемдегі ерекше заңдардың бірі. 1992 жылы қабылданған актіде инвесторлар қатарына шетелдіктермен бірге шетелде тұратын Әзірбайжан азаматтарын да енгізген. Сондай-ақ ұлттық қауіпсіздік пен қорғанысты қамтамасыз ету мақсатында кей аумақтарында шетелдік өндіріс орындарын орналастыруға шектеу қойылуы немесе тыйым салынуы мүмкін.
Заңды мемлекет өз мүддесіне қарай түрлі бағытқа бұра алатынын көрдік. Сауатты қолданылған құқықтық нормалар кішкентай мемлекеттерді де экономикалық алыптар қатарына қоса алады. Бұған мысал ретінде Эстония мен Ямайканың жеткен жетістігін келтіруге болады. 1990 жылдан бастап бұл екі ел басқа шағын мемлекеттерді шаңына ілестірмей кетті. 2008 жылы Эстонияда шетел инвестициясы мен ЖІӨ қатынасы 70 пайызға жуықтаса, Ямайкада – 72 пайыз шамасында. Халық саны үш миллионға жетпейтін елдер үшін бұл өте жоғары көрсеткіш. Нәтижесінде екі мемлекеттің де экономикалық ахуалы шарықтап тұр.
Біздің ел де инвестиция тартудан қалыс қалып тұрған жоқ. Тәуелсіздік жылдарында Қазақстанға әлемнің 120-дан аса елінен 330 млрд доллар қаржы құйылған. Және ел экономикасының жылдан-жылға инвесторлар үшін бәсекеге қабілетті және тартымды болып келе жатқанын айта кеткен жөн. Биыл қазан айының соңындағы жағдай бойынша республикада шетелдік капиталмен 16,8 мың компания жұмыс істейді, бұл өткен жылдың осындай кезеңімен салыстырғанда 18,1%-ға артық (14,3 компания). Биыл Қазақстан жаһандық бәсекеге қабілеттілік рейтингінде ТОП-55 елдің қатарына кіріп, 4 жолға көтерілді.
Қазақстанда шетелдік инвестициялар динамикасы мен құрылысы өзгеріп жатқанын атап кеткен жөн. Егер салалар бойынша бұрын кен өндіру салаларында жобалар басым болса, қазір инвесторлардың басқа да секторлардағы жоғары белсенділігі байқалып отыр.
Жалпы алғанда, елімізде инвесторларға жасалған жағдай жаман емес. Кәсіпкер төлейтін қосымша құн салығы – 12 пайыз. Ресейде бұл көрсеткіш 20 пайызға жетіп жығылады. Табыс салығы көрші елдермен бір деңгейде. Сондай-ақ дивидендтерге салынатын салықтан босату мүмкіндігі бар. 2018 жылдың желтоқсан айынан бастап инвестициялар тарту функциясы Сыртқы істер министрлігіне берілді, өз кезегінде инвестицияларды тарту саясаты Ұлттық экономика министрлігіне берілді. Содан бері шетелдік компаниялармен Инвестициялар жөніндегі комитет пен KAZAKH INVEST Ұлттық компаниясы АҚ жұмыс істейді. Қазір инвесторларға «бір терезе» қағидаты бойынша идеяларды іздеуден бастап жобаны пайдалануға беруге дейінгі қолдау көрсетудің толық қызметтер спектрі көрсетіледі. Сондай-ақ инвестициядан кейінгі кезеңде мониторинг жүргізеді, бұл әрбір инвестормен және жобамен дәлме-дәл, барлық кезеңде жұмыс істеуге мүмкіндік береді.
Дегенмен шетелдіктер біздің елге қайырымдылық жасау үшін емес, пайда табуға келетінін есте ұстаған жөн. Яғни, олар құйған инвестицияларды қадағалаған жағдайда ғана мемлекет түсімі артпақ. Сондықтан елдің өндірістік саясаты болуы өте маңызды. Бұл пікірді сарапшымыз Сергей Домнин де қуаттап отыр. Ол: «Біріншіден, мемлекеттің қаржы секторы, сауда, тағы басқа салаларын қадағалай алатын өндірістік саясат керек. Бұл елдің саяси басшылығына тікелей байланысты. Ал қадағалаушы органдар бұл саясаттың шаралары мен мемлекеттің еңбек қатынастары жөніндегі және экологиялық заң нормаларын бұзушылыққа көз жұмып, капиталдың қозғалысын қадағалауды қойса тиімділік жоғалады. Бұл мемлекеттік аппарат жұмысының тиімсіздігі», – деп түйіндеді.
Жоғарыда айтылған пікірлермен келісу, келіспеу – сіздің еркіңізде. Бірақ бар мүмкіндікті тиімді пайдаланып, шетел инвестициясын елге әкелу маңызды екені анық.