Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Біз, қазақ елі, уақыт көшіне ілесіп, әлемдегі өркениетті мемлекеттердің қатарына қосылу үшін жалпы ұлт ретінде сақталып қаламыз десек, көп кешікпей, әліпбиімізді латын жазуына көшіруіміз керек. Бұл – бүгінгі күннің талабы» деген болатын. Сөйтіп, 2025 жылға дейін кезең-кезеңмен латын графикасына толық көшу жоспары енгізілді. Комиссия мүшелері мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың, ғалымдардың, отандастарымыздың ұсыныстарын мұқият қарап, сараптап, оңды дегендеріне назар аударуда. Осы орайда, мен де өз пікірімді ортаға салуды жөн көріп отырмын.
Кириллицаға негізделген әліпбиіміз 42 әріптен тұратыны белгілі. Ал енді келешекте қолданысқа енгізілетін латын графикасына негізделген әліпбимізде 32 әріп бар. Яғни, 10 әріпке қысқарды. Сондықтан бұрыннан қалыптасқан ережелер, заңдылықтар түгел өзгереді. Жалпы, қандай әліпби болса да, ол тілдің заңдылығын сақтап, бір жүйеге негізделіп жасалуы қажет. Әр дыбыстың мағынасы мен мәнін, ұлт тілінің терең байлығын бере білуі керек. Буын мен тасымал, сөйлеу ырғағын бұзбай қолдануға қызмет еткені жөн. Бұл ретте латын графикасына көшкен көрші елдердің тәжірибесіне сүйенген абзал.
Президент Қасым-Жомарт Тоқаев: «Әліпбиді латын қарпіне көшіру туралы тарихи шешімнің қабылданғанына 2 жылға жуықтады. Бірақ қарпімізде әлі де олқылықтар бар. Тіл мамандары жаңа әліпбиді жетілдіруі керек. Мәдениет және спорт министрі Ақтоты Райымқұловаға тиісті тапсырма бердім. Алдымызда ауқымды жұмыс тұр» деп латын графикасына көшудің маңызын айтты.
Қазіргі кезде латын графикасына негізделген әліпби жасалды. Бірақ әлі толық бектілген жоқ. Біз сонда да латын әріптерімен жазылған түрлі жазбаларды кеңселеріміздің ішіне де, сыртына да жазып қойдық. Әліпби толық қолданысқа енгізілмейінше мұндай асығыс қадам жасаудың еш қажеті жоқ. Оның үстіне төбесіне ноқат (нүкте) қойылатын әріптер компьютер пернетақтасына әлі енгізілмеді.
Әріптер қысқартылған соң, енді бір әріпті жазу үшін екі әріпті біріктіріп жазу керек болады. Кейбір қажетті әріптер де тізімге енбей қалған. Соның кесірінен кейбір сөздерді жазуда ала-құлалық пайда болуы әбден мүмкін. Бастапқы нұсқада апостроф қою арқылы әліпби жасалған кезде, мен жазуға да, қолдануға да оңай болуы үшін қазіргі әліпбидегі 7 (ә, ғ, ұ, ү, қ, ө, ң) әріпті латын әліпбиінде қалдыру туралы ұсынысымды айтқан едім. Өйткені біздің латын әліпбиіміз өзге елдің әліпбиіне сәйкес келмейді. Өзбектің не түріктің әліпбиіне ұқсамайды. Әр елдің, әр халықтың өзіндік ерекшеліктері ескерілуі тиіс. Олар өздеріне қалай ыңғайлы болса, солай алған. Осы орайда, жоғарыда атап өткен төл әріптерімізді қалдырсақ, одан ұтпасақ, еш ұтылмаймыз.
Сонда біз көптеген проблеманы шешеміз. Біріншіден, латын әліпбиіне көшу процесі оңай болады. Екіншіден, біздің қолданысымыздағы компьютерлерде мен атап өткен әріптер орнатылған. Әрі ол әріптерімізді осы кезге дейін қазақ тілімен таныс болған өзге елдердің азаматтары да біледі.
Тағы бір айта кетер жайт, қысқарған он әріптің ішінде я әрпі де бар. Қазақтың «дария», «қария» деген сөздері енді алты әріппен жазылады. Ю әрпі де жоқ. «Аю», «ою» сөздері де үш әріппен беріледі. Э әрпі де жоқ. «Элеватор», «экономика» деген көздерді е әрпімен жазамыз, соның кесірінен аталған сөздер қате дыбысталады. Ц әрпі де жойылғалы тұр. Сонда «циркуль», «цирк» сөздері, сондай-ақ «Цхай», «Цыбенко», «Цирульник» деген адамдардың тегін жазғанда екі әріпті қатар жазуға тура келеді.
Әліпбиімізді осы күйінде алар болсақ, біраз қиындықтар туындайтыны айқын. Мұның «жыры» бірнеше жылға созылып кете ме деген қауіп те бар.
Үстінде ноқаты бар әріптерді қолданысқа енгізетініміз көңілге қонымды боп тұрған жоқ. Түрлі жиын барысында да осы мәселе көтеріліп, тіліміздің байлығын толық жеткізе алатын әліпби қажет екені алға тартылды.
Әр облыстағы мекемелер, ғимараттар, сауда орталықтары, мейрамхана мен дәмханалардың атауларын әркім өзінше латын әріптерімен жазып жатыр. Жарнама да көп. Олардың жазуына қандай құжатпен рұқсат берілгенін ешкім біліп жатқан жоқ. Әркім өз білгенінше жазып қойған. Қате жазу да баршылық. Кейін біраз адам солай жазуға бейімделіп қалады да, өзгерістер енген кезде, бұрынғыша жазып, қателіктерге ұрынады. Сондықтан бұл мәселеге үстіртін қарамай, егжей-тегжейлі, жүйелі түрде көңіл бөліп, бір тоқтамға келу қажет. Ең соңғы нұсқасы жасалып, ол көптің талқысына ұсынылуы керек. Ең бастысы, халықтың көңілінен шығатын әліпби жасағанымыз жөн.
Жуырда Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың әліпбиді қайтадан қарау, жетілдіру жөнінде тапсырма бергені өте орынды болды. Қазір осы істі жүзеге асыру үшін мемлекеттен қомақты қаржы бөлініп жатыр. Жетілдірілген әліпби жасауымызға ешқандай кедергі жоқ. Шетелдерде орын алған жайттарды терең зерттеп, тұжырымдама жасау керек. Сонымен қатар көрші елдердің жіберген кемшіліктерін қайталамай, олардың тәжірибелеріне жіті мән бергеніміз дұрыс.
Бір ғасырдың ішінде бірнеше әліпби ауыстырдық. Әуелі төте жазуға бейімделдік. Одан кейін 10 жылдай латын графикасын қолдандық. Кейін кириллициға негізделген әліпбиге көштік. Сол кездерде болған кемшіліктер мен олқылықтарды болдырмай, ең ыңғайлы әрі тиімді нұсқасын таңдап алады деген ойдамын. Қорыта айтқанда, жаңа ғасырда жаңа латын әліпбиге көшу еліміз үшін тарихи маңызы бар оқиғалардың бірі болмақ.
Жаңа графиканың межелі мерзімде елімізде толықтай енуі үшін әрбіріміз, жаңа дәуірдің жаңа талаптарына сай, жаhандану кезеңінде латын әліпбиіне көшудің мемлекетімізге ауадай қажет екенін жүрегімізбен сезінуіміз керек.
Ерсұлтан БЕКТҰРҒАНОВ,
Мәжіліс депутаты