Дүниежүзі банкінің сарапшылары Қазақстан экономикасы үшін 2020 жылды соңғы 20 жылдағы ең ауыр жыл деп атады. Пандемияның таралуы Қазақстанның негізгі экспорттағы тауарларына әлемдік сұраныстың азаюына, мұнай бағасының құлдырауына алып келді. Ішкі экономикалық белсенділік әлсіреді. Салдарынан кедейлік қамытын кигендер көбейді. Олардың саны 2,6 млн адамға жетеді деген болжам бар. Дүниежүзі банкі солай дейді.
Жалпы, біздің елде кедей деп кімді айтады? Сарапшылар Дүниежүзі банкінің болжамымен келісе ме?
Кедей дегеніміз – кім?
Қазақстанда кедейшілік деңгейі күнкөріс минимумы деңгейінен төмен табыстағы халықтың үлесімен анықталады. Биыл ең төменгі күнкөріс деңгейі 34 302 теңге болып белгіленді. Демек, табысы осы сомадан аспайтындар кедей саналады. Міне, осы топтағылардың саны 2,6 млн адамға жетеді деген болжам бар. Дүниежүзі банкінің дерегінше, Қазақстанда кедейлік деңгейі дағдарысқа дейінгі 2016 жылғы 6%-дан 12-14%-ға дейін көтерілуі мүмкін. Болжам расқа айналса, экономикалық құлдырау халықтың осал тобына ауыр соққы болмақ. Жалпы, пандемия бөлшек және көтерме сауда, қонақүй, көлік секторына қатты әсер еткені белгілі, ал бұл салаларда қаладағы жұмыспен қамтылғандардың шамамен 30% жұмыс істейтін. Десе де, ең ауыр соққыны ауыл тұрғындары бастан өткереді екен. «Ауылдық жерлерде кедейлер санының өсуі болжанып отыр, бұл Қазақстандағы теңсіздіктің артуына қауіп төндіреді. Әрбір экономикалық дағдарыстан кейін елдің ЖІӨ-нің орташа өсімі төмендейді, бұл өнімділіктің тоқтап қалуы мен көмірсутектерге шамадан тыс тәуелділіктен туындайды. Демек, Қазақстан экономиканы жан-жақты қалпына келтіру және өнімділікті арттыру жөніндегі реформаларға, мемлекеттік бағдаламалардың тиімділігін қамтамасыз етуге бұрынғыдан да көп көңіл бөлуі керек», – дейді Дүниежүзі банкінің Қазақстандағы менеджері Жан-Франсуа Марто. Аталған банктің Қазақстандағы өкілдігінің аға экономисі Самсу Рахаржан жаңартылған жаһандық экономикалық болжамды, экспортқа сұраныстың артуын, ішкі экономикалық белсенділік пен қолда бар кірістің өсімін ескере отырып, 2021 жылы экономика орта деңгейде болса қалпына келуі мүмкін деп болжайды. Көңіл жұбатарлық болжам. Алайда экономиканың өсу қарқынына қол жеткізу үшін COVID-19 вакцинациясының сәтті жүргізілуі мен экономикалық реформалардың жалғасуы маңызды екенін айтады. NAC-Analytica корпоративті қорының басқарма төрағасы Ақтоты Айтжанованың пікірінше, мұнай бағасы мен әлемдік саудаға қатысты болжамдарды ескерсек, Қазақстанның нақты ЖІӨ 2020 жылы 2,5%-ға төмендейді, ал 2021 жылы 4,0% қалпына келеді. 2021 жылдың үшінші тоқсанында ішкі өндіріс пандемияға дейінгі деңгейге жетеді. Бірақ бұл деңгейге жету үшін пандемия кезінде қазақстандық экономиканы қолдау шаралары қысқамерзімді болмауына назар аудару қажет. Пандемияның әсері тағы 2-3 жыл жалғасады деген болжамға сүйеніп жоспар жасау ғана экономикалық және демографиялық құлдыраудан сақтап қалуы мүмкін. Себебі ресми мәлімет бойынша, коронавирус инфекциясы салдарынан қайтыс болғандар саны кеше 3 мыңнан асты. Олардың арасында пандемия күшейген маусымда дәрі-дәрмек сатып алуға жағдайы келмеген кедей адамдардың болғанын да жоққа шығара алмаймыз. Әрине, Қазақстан билігі экономиканы қолдау шарасын қабылдады. Бизнеске салықтар мен басқа да міндеттемелерді төлеуді кейінге қалдыруды ұсынды, субсидияланған несиелер арқылы қолдау бағдарламасын кеңейтті, табысы аз және карантинге байланысты қысқартуға ұшыраған азаматтарға тікелей қаржылай қолдау көрсетті, мысалы төтенше жағдай жарияланғаннан кейін мемлекет тікелей ақшалай көмек бағдарламасын қабылдап, шамамен 4,6 миллион азамат (халықтың 24 пайызы) жалақының ең төмен мөлшері көлемінде қашықтан төлем алды. Бірақ бұл қаржының құмға сіңген судай болғанын жасыра алмаймыз. Соның дәлелі – Дүниежүзі банкінің болжамы.Балық бергенше, қармақ берсе қайтер еді?
Дүниежүзі банкі Қазақстан экономикасына қатысты есебін жарты жыл сайын ұсынады. Соңғы екі есебінде де елімізде кедейлер саны көбейетінін болжапты. Неге? Әлеуметтанушы Ілияс Тілеубергеновтің пікірінше, бұл болжамға таңғалудың керегі жоқ. «Бізде капитализмнің жабайы түрі салтанат құрған, яғни байлар байыған үстіне байи береді, кедейлер кедейлене түседі. Ал нағыз капитализмде өмір сүретін Германияны алсақ, әке-шешеміз армандаған коммунизм сол екен-ау деп қаламыз. Себебі ол елде адамдар салықты жалақы мөлшеріне сай төлейді. Ол елде студенттер мен төмен жалақы алатындар 2,5 мың еуро алады. Бұл біздің ақшамен 1 млн теңгеден асатын қаржы. Міне, сол 2,5 мың еуроның 1 800-і ғана қолына тиеді, 700 еуро салыққа төленеді. Салығы көп екен деуіңіз мүмкін. Бірақ сол салықты төлеушінің үйінде әйелі, баласы, қолында ата-анасы болса, әр адам басына үкіметтен 200 еуродан жәрдемақы беріледі. 700 еуро салық төлегенімен, 600-800 еуроны қайтарып алады, ол-ол ма, балалары мектеп пен балабақшаға тегін барады. Ол жұпыны мектеп емес, 10-20 мың еуро жалақы алатындардың балалары оқитын мектеп», – дейді ол. Ал бізде бай мен кедейдің арасы қатты алшақтап кеткен. Байлар байып барады, кедейлер кедейленіп жатыр. Себебі бізде бір адам байыған сайын жұмысқа туыс-туғаны мен жақындарын жинап, маңызды позицияларға бақылау қояды. Осылайша, кедейлердің жолын бөгейді. Ілияс Тілеубергеновтің айтуынша, қазір біздің елде белгілі бір деңгейде ақпараттық теңдік бар, соның арқасында мемлекеттік сатып алуда ірі тендерді кімнің алып жатқанын біліп отырмыз. Ал бұрын интернет жоқта, мүлдем бейхабар едік. «Ашық қоғам институттары әлеуметтік желілер арқылы мемлекеттік сатып алулар туралы ақпаратты жариялап, халықтың санасына әсер етуге тырысып жатыр. Бұл да өз деңгейінде болашақта кедейлікті азайтуға ықпал етеді деген үміт сыйлайды. Бір жағынан Президенттің жаңа реформалар бастау үшін агенттіктер құру әрекетінен әркімнің де үміті бар. Себебі сарапшылардың айтуынша, сыртқа 150 млрд доллар ақша шығып кеткен. 150 млрд доллардың 10 пайызы елге келсе де жаман болмас еді. Әрине, мемлекеттің бұл қадамы қолдауға лайық болғанымен, кей қадамы елдің кедейленуіне ықпал етіп жатыр. Мысалы, солтүстіктегі халық аз тұратын өңірлерге оңтүстік халқын көшіреміз деген бастамасы масылдыққа итермелейді», – дейді ол. Оның пікірінше, тарихта адамдар жылы жерде, теңіз жағасында тұруға тырысқан, сондай жер үшін соғысқан да. Себебі ол жерде аз еңбек етіп, көп өнім алуға болады. Ал солтүстік жақта тұру үшін төзім керек, ал ол өңірге көшу үшін экономикалық мүдде болуы керек. Жәрдемақымен ынталантыру арқылы көшіру халықты кедейлікке итермелейді. «Көш дедіңдер, көштім, халықты көбейт дедіңдер, көбейттім, 5-10 бала таптым, енді жәрдемақыны беріңдер, жәрдемақыны көбейтіңдер» деген талап қоя бастайды. Сондықтан балық жеуді үйретпес бұрын оны аулауды үйреткен маңызды. Бастысы, солтүстік өңірдегі кәсіпкерлерге, әсіресе агроөнеркәсіп саласына жағдай жасалуы тиіс», – дейді ол. Сарапшы бір жыл бұрын 200 кәсіпкерге сауалнама жүргізіп, зерттеу жасаған. Ауылдағы шаруа қожалықтың иесі сауыншы іздегенде ауыл әйелдері көп бала тауып, жәрдемақы алудың тиімді екенін айтқан. Кәсіпкер ауылдан жұмысшы таба алмай қиналған. Демек, бұл жерде басқа саясат керек. Ілияс Тілеубергенов кәсіпкерлер ұсынысын зерттей келе, оларды бірер жыл салық пен түрлі тексеруден босатуды ұсынып отыр. Сонда бизнесі дөңгелейді, табысы артады, жоғары жалақы төлеуге мүмкіндігі пайда болады. Бұл атаулы әлеуметтік көмектің тиын-тебеніне телміргендерді азайтады. Осындай амалға бармасақ, кедейлерді өзіміз көбейтіп аламыз. Ал Германияда отбасы табысы аз болғанына қарамастан, үкімет олардың өмір сүруіне мүмкіндік беріп отыр. Мұнда жеке табыс салығы да маңызды рөл ойнар еді.
Халима БҰҚАРҚЫЗЫ