1,4 миллиардқа жуық адам тұратын Үндістанда – 221, 68 миллион халқы бар Ұлыбританияда –139, жұртшылығы 65 миллион Францияда – 116, Сингапурде 4 университет қана бар. Ал бар-жоғы 18,8 миллион қазақстандыққа 129 жоғары оқу орны қызмет етеді. Ендеше қазақстандықтар әлемдегі ең білімді ұлтқа айналуы тиіс еді. Айналмады. Қайта білім саласы жыл өткен сайын кері кетуде. Биыл салада жаппай қысқарту науқаны басталатынға ұқсайды.
Президенттің тапсырмасына сәйкес, Үкімет сапасыз білім беретін жоғары оқу орындарын қысқарту жұмысын жүргізіп жатыр. Алайда кейбір ЖОО-лар БҒМ-мен соттасып, жабу процесін созып келеді. Мысалы, 1,5 жылдан бері осылай алысып жатқандар бар. Биылғы 26 қаңтарда, Үкіметтің кеңейтілген отырысында Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев олардың Білім және ғылым министрлігіне қарсы ақпараттық шабуыл ұйымдастырып жатқанын білдірді. Жабылатындардың көбі – өңірлердегі университеттер. Осыған орай, сарапшылардың байламынша, бұл ауыл-аймақтағы шетелге кететін дарынды жастардың артуына, білім берудегі орталық пен аймақтар арасындағы теңсіздік пен алшақтықтың ұлғаюына әкеліп соқтыруы мүмкін. Қазірдің өзінде өңірлерден 100 мыңнан аса жас жат жұртқа кетіп, солардың ғылым ордаларында біліммен сусындап жатыр. БҒМ Нұр-Сұлтан мен Алматыдан басқа 15 өңірде 15 базалық ЖОО-ның дамуына ғана басымдық беретінін жариялады. Олар таланттарды тартудың өңірлік орталықтарына айналуы тиіс. Осы мақсатта олар түбегейлі модернизациялаудан өтеді. Президент Үкіметке өңірлік әкімдермен бірлесіп, 1 шілдеге дейін егжей-тегжейлі жол картасын әзірлеп, енгізуді жүктеді. Ол құжатта 15 өңірлік университетті дамытудың тәсіл-көзқарастары, кезеңдері және қаржыландыру көлемі нақты көрсетілмек.Таңдаулы 15-кеқандай ЖОО кірмек?
Білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетов бұл сұраққа дәл жауап бермеді. Тек аймақтық жоғары оқу орындары нақты критерийлер бойынша іріктелетінін айтты. Демек, алда мүдделер қақтығысы және лоббистер шайқасы жаңадан күш алатын секілді. – Қазақстанда енді 15 аймақтық жоғары оқу орны ғана дамытылады. Оларды нақты критерийлер бойынша іріктеп аламыз. Аталған ЖОО-лар дарынды жастарды жинайтын өңірлік орталықтарға айналмақ. Осы университеттер арқылы өңірлердегі білім сапасын арттыру үшін нысаналы қаржы бөлеміз. Оларды жаңа зертханалармен жабдықтаймыз, – деді министр. Ол сапасыз жоғары оқу орындарын жабу бойынша жұмыс жаңа қарқын алатынын растады. БҒМ басшысының мәліметінше, жоғары білім беру жүйесінде академиялық адалдықты бұзған және сыбайлас жемқорлық белең алған университеттер жазаланады. Қандай университеттердің жабылуы мүмкін екенін де ведомство атамай отыр. Бірақ БҒМ жоғары оқу орындарының 2020 жылғы антирейтингін жариялады. Осы бағыттағы зерттеу жұмыстарын Білім және ғылым министрлігінің тапсырысы бойынша «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасы жүргізіпті. Палата жұмыс берушілердің пікірін ескерген. Рейтингке тек ІІМ, ҰҚК және Қорғаныс министрлігіне бағынышты ЖОО-лар кірмеді. «Рейтингті жасау барысында түлектердің жұмысқа орналасу көрсеткіштері, ЖОО-ның білім беру бағдарламаларының сапасы және білім алушылардың жетістіктері ескерілді. Зерттеу нәтижелері бойынша 2020 жылы түлектерді жұмысқа орналастырудың орташа көрсеткіші өткен жылдар деңгейінде қалып отыр, 71% болды. Мамандандырылған агенттіктерде білім беру бағдарламаларының тек 73%-ы аккредиттелген. Оқытушылардың 72%-ы ғана практикалық тәжірибеге ие. Сондай-ақ небәрі 36 ЖОО өз студенттерінің стартап-жобаларын іске асырады», – деді БҒМ. Сонымен, жұмыс берушілердің пікірі бойынша 2020 жылдың аутсайдерлері қатарында «Сырдария» университеті, Шымкент университеті, Халықаралық гуманитарлық-техникалық университеті, «Астана» университеті, Тараз инновациялық-гуманитарлық университеті, академик А.Қуатбеков атындағы Халықтар достығы университеті, Шет тілдер және іскерлік карьера университеті, Қазақ-Орыс халықаралық университеті, Қызылорда қаласындағы «Болашақ» университеті, «Ақмешіт» гуманитарлық-техникалық институты бар. – Айта кетер жайт, «Сырдария» университеті, Шымкент университеті, Халықаралық гуманитарлық-техникалық университеті және «Астана» университеті 3-жыл қатарынан аутсайдерлер сапында. Бұл рейтингтің нәтижелері мемлекеттік білім беру гранттарын бөлу кезінде ескеріледі. 2020 жылы алғаш рет мемлекеттік тапсырыс 36 жоғары оқу орнында орналастырылған жоқ! – деп мәлім етті министрліктің Білім және ғылым саласында сапаны қамтамасыз ету комитетінің төрайымы Гүлзат Көбенова.Оқытушылар сапы сапалы ма?
Ресми статистикаға жүгінсек, 2020/2021 оқу жылында Қазақстанда филиалдарын қоса есептегенде, барлығы 129 жоғары оқу орны жұмыс істейді. Соның ішінде 33-і мемлекеттік ЖОО саналады. Тағы 92-сі – жекеменшік. 4-еуі – шетелдік университет. Бүгінде елімізде 576 557 студент білім алады. Оның 53,2%-ы немесе 306 799-ы – қыздар. Бұл азайғаны: 2011 жылы олардың үлесі 60 пайыздан асатын. Қазір қыздар да шетелде оқуды көп таңдай бастаған. Айта кету керек, студенттер саны жыл өткен сайын азайып барады: биыл 2019/2020 оқу жылына қарағанда 4,6%-ға төмен. Биылғы оқу жылында 152 789 жас жоғары оқу орындарына түсті. Сонымен бірге 115 186 студент оқуынан қуылды. Олардың көбі – 19,6 пайызы оқу ақысын төлей алмаған. 6,9 пайызы ғана үлгерімі нашар болғандықтан, студент мәртебесін жоғалтқан. Басқа себептер арасында «өз еркі бойынша», «денсаулық жағдайына байланысты», «оқу тәртібін, ЖОО жарғысы мен ішкі тәртібін бұзғаны үшін», «өзге де себептер» көрсетілген. 0,6 пайызы әскер қатарына шақырылған. Осы тұста, мына жайтқа назар аудара кеткен абзал: 196 84 студент қана мемлекеттік білім беру гранты есебінен оқып жатыр. Бұл барлық шәкірттің 34%-ы ғана. Қалған 66%-ы немесе 380 473 студент ақылы негізде жоғары білім алуға мәжбүр. Осыдан кейін жастарымыз арзандау немесе тегін білім алу үшін шетелдерге кетпегенде қайтеді?! Мемлекеттік тілде білім алатын студенттер үлесі 2011 жылғы 51%-дан биыл 64,9%-ға өсті. 29,6%-ы орыс, 5,5%-ы ағылшын тілінде оқып жатыр. Профессорлық-оқытушылық құрамның тапшылығы байқалады. Елімізде 36 307 оқытушы бар, соның ішінде 6 137 профессор әртүрлі ғылым ордасында лауазымдарды қоса атқарады. Профессорлық-оқытушылық құрамның бар-жоғы 8,1%-ы докторлық ғылыми атаққа ие. Басым көпшілігі – 31,7%-ы ғылым кандидаты. 6,3%-ының профессор, ал 14,7%-ының доцент атағы бар.Ресей ЖОО-лары басынып алды
Оқытушы, білім саласын дамытушы кәсіпкер Сергей Казин тағы бір түйткілге назар аудартады. Оның айтуынша, 90-жылдардың екінші жартысынан бастап елімізде, әсіресе солтүстік өңірлерде Ресейдің жоғары оқу орындары заңсыз филиалын ашып алды. Бұрынғы білім министрлері олардың кейбірімен соттасты да. Нәтиже шамалы. «Бұл құрылымдар елімізде өзін ашықтан ашық жарнамалап, қазақстандық жастарды «сапалы жоғары білім алуға және ешқайда бармай-ақ, Қазақстанда ресейлік дипломға қол жеткізуге» үгіттейді. Олар ақылы бөлімге студенттерімізді қабылдау арқылы отандық білім нарығында заңсыз пайда тауып отыр. Бұл мәселе 2000 жылдары елімізде ҰБТ енгізілгеннен кейін күшейіп, өзекті бола түсті. Өйткені ресейлік филиалсымақтар ҰБТ-да нашар нәтижеге қол жеткізген, яғни республикамызда жоғары білім алу мүмкіндігінен айырылған қазақстандық түлектерді қабылдай береді», – дейді педагог. Оның айтуынша, мәселе ушығып барады: ресейлік ЖОО-лар енді арзан бағаға қашықтан білім алуды ұсынып жатыр. Яғни, отандық ЖОО-ларға адал емес бәсекелестік орнатып жатыр. «Студенттер оларда қашықтан оқығанына қарамастан, дипломына сырттай оқығаны жазылады екен. Осылардың бірі – Мәскеудің Заманауи гуманитарлық академиясы (СГА немесе Современная гуманитарная академия) Алматы, Нұр-Сұлтан, Қарағанды, Петропавл, Атырау және басқа да қалаларымызда белсенді жұмыс істейді. Оның әртүрлі жергілікті құрылымы мен өкілдігі бар. «В контакте» және басқа да желілерде «Образование» деген жерде қазақстандықтардың СГА филиалы деп жазатынын байқап жүрміз. Араларында оны 1998 жылдан бастап 2020 жылға дейін бітіргендері кездеседі», – дейді С.Казин. Қолданыстағы «Білім туралы» заңына сәйкес, Қазақстан аумағында жұмыс істейтін шетелдік оқу орындары ел заңнамасына сәйкес әділет органдарында тіркелуі, БҒМ аттестациясынан өтуі тиіс. Сондай-ақ салық және басқа да төлемдерді аударуға міндетті. Мәселен, 2019 жылдың соңында сот Челябі мемлекеттік университетінің филиалы Қостанайда заңсыз жұмыс істеді деп танып, тыйым салды. Ұқсас істерді қарау сотта ұзақ жылға созылатындықтан, отандық ЖОО-лармен алысып жатқан БҒМ бұл жаққа мойын бұра бермейді. Қалай болғанда да, жоғары білім саласы былыққа бөгіп жатыр. Саланы былықтан арылту бір емес, бірнеше министрге жүк болатын сияқты.Айхан ШӘРІП