Адам құқығы мен заңдылықты сақтау жөніндегі Қазақстан халықаралық бюросы БҰҰ Босқындар ісі жөніндегі жоғары комиссарының кеңсесімен бірге азаматтығы жоқ адамдар мәселесін шешу мақсатында IBelong кампаниясын іске асырып жатқанына 6-жылға аяқ басты. Әлемдік жоба нәтижесінде, осы уақыт аралығында елімізде 1500 адам азаматтық алып, төлқұжатқа ие болды.
Мынадай қызық дерек бар. Ұлыбритания патшайымының төлқұжаты жоқ. Бірақ ол әлем бойынша емін-еркін жүре алады. «Ұлыбританияның төлқұжаттары ұлы мәртебелі патшайымның атынан бергендіктен, патшайымның өзі бұл құжатқа мұқтаж емес» деп жазады Ұлыбритания монархиясының ресми сайты. Бұл отбасының басқа мүшелерінде төлқұжат бар.
Патшайымға құжатсыз көлік жүргізуге де рұқсат етілген.
Бұл енді әлем таныған тұлға болса, жер бетінде мыңдаған адам жеке басын куәландыратын құжатсыз өмір сүруде. Әрине, Ұлыбритания патшайымына құжат керек емес, ал жеке куәліксіз жүрген азаматтар үшін бұл – бас қайғы.
Құжатсыз жүргендер тағдыр тауқыметін тартқан жандар екені сөзсіз. Жеке басыңызды куәлік ететін құжат жоқ па? Онда сіз бүкіл әлеуметтік көмектен қағыласыз. «Еңбек түбі – зейнет» дегендей, зейнеткерлікке де шыға алмайсыз...
Дерекке сүйенсек, 2019 жылғы алғашқы алты айда Қазақстанда 7 500 адам азаматтығы жоқ тұлға ретінде тіркелсе, тағы 5 мыңнан астамының статусы айқындалмаған.
Құжатсыз жүргендер кімдер? Мысалы, Алматы облысы Казцик ауылының тұрғыны Шаймардан Сейітқалиев жарты ғасыр құжатсыз өмір сүруде. Сонау кеңес дәуірі кезінде үйі өртке оранғанда, құжаттары да жанып кеткен. Кейін ол құрылысшы болып жұмыс істегенде құжат жөнінде бас қатыра қоймаған. Қазір қызы, немересі үшеуі бірге тұрып жатыр. Үшеуінде де бірде-бір жеке бас құжаты жоқ. Телеарналарда да бұл отбасы туралы екі жыл бұрын көрсетілді. Дегенмен әлі күнге алға жылжу байқалмайды. Тек бұл іспен айналысқан еріктілер Шаймардан ақсақалдың туу туралы куәлігін тапқан. Сөйтсек, ол Ресей Федерациясы құрамындағы Қалмақ Республикасында дүниеге келген екен.
Казцик ауылы әкімдігінің бас маманы Есет Өмірзақов: «Қазір жиналған құжаттар көші-қон қызметінде. Заң бойынша 3-6 ай қаралады. Ресейде туғаны қолбайлау болып тұр. Ол Қазақстан азаматы емес. Алдымен уақытша, кейін нақты куәлік алады», – дейді.
Анықталғандай, құжатсыз жүргендердің басым бөлігі – Кеңес Одағы кезіндегі «қызыл паспорт» иелері. Олар бауырлас он бес мемлекет арасында емін-еркін жүре берген болатын. Одақ ыдырап, мемлекеттер өз дербестігін алып, шекарасын нықтады. Кешегі Ресей немесе Өзбекстаннан көшіп келгендер елдеріне қайтпай отбасын құрып, жұмыс бабымен қалып қойды. Артынан осы Шаймардан Сейітқалиев сияқты құжатын ғана емес, «өздерін» де жоғалтты. Кейін құжаттарын қайтадан жасатамыз дегендер сергелдеңге түсті.
Ал Алматыда бір үйдің екі қызы 25 жылдан астам уақыт азаматтығын растайтын құжатсыз өмір сүріп келген. Құжат жоқтығының азабын олар тұрмысқа шығып, балалары дүниеге келгеннен кейін тартады. Туу туралы куәлік, жәрдемақы ала алмай, басқа да құқықтық мәселелерін шеше алмай қалған. «Әпкелі-сіңлілердің құжаттарын қарастырғаннан кейін көші-қон қызметі «Қазақстан Республикасы азаматтығы туралы» 1991 жылғы 20 желтоқсандағы 1017-XII заңының 3-бабына сәйкес, әйелдердің азаматтығын мойындауы туралы шешім қабылдады. Оларға жеке басын куәландыратын құжаттар берілді», – дейді Алматы қалалық полиция департаментінің көші-қон қызметінің бастығы, полиция полковнигі Асхат Бутунчин.
Сонымен бірге әр елдің көші-қонға қатысты заңы әртүрлі. Мысалы, Қытай азаматтық беру мәселесіне тыңғылықты қарайды. Егер Қытайдан келген адам Қазақстанның азаматы болып тіркелгісі келсе, ол әуелі Қытайдың азаматтығынан бас тартуы керек. Ал Қытай «Қазақстанда азаматтық алады» деген анықтамасыз тіркеуден шығармайды. Қазақстан ондай құжатты бермейтіні белгілі.
Елімізде басқа түскен қиындықты жеңілдетіп, азаматтық алып, құжат ресімдеуге Үкіметтік емес ұйымдар атсалысып жүр. 2018 жылы 203 адамның жеке бас құжаты қайта қалпына келтірілген. Сонымен бірге 51 балаға да құжат ресімделді. Бұл Біріккен Ұлттар Ұйымының Босқындар істері жөніндегі жоғары комиссары басқармасы мен «Сана сезім» әйелдер бастамаларының құқықтық орталығының Түркістан облысында, Қызылорда және Жамбыл облыстарында азаматтығы жоқ тұлғаларға құқықтық көмек көрсету бірлескен жобасының нәтижесі.
«Сана сезім» орталығының қызметкерлері: «Тіпті күнгейдегі ауылдық бір мектепте 40 бала құжатсыз білім алып жатыр екен. Басты себебі, әлеуметтік мәселе. Қаржының қолбайлау болуы мен құқықтық сауатсыздық, жайбарақаттық құжатсыздықтың бастауы», – дейді.
«Бізде көші-қон ісімен айналысатын мамандарды даярламайды, жұмыс істейтіндер – заң факультетін бітіргендер ғана. Біз олардың құқықтық сауатын жақсартуға көмектесеміз, тәжірибемізді бөлісеміз. Бірақ мұның өзі мәселені шешпейді. Бір жағынан, бізде азаматтық алудың нақты стандарты қалыптаспай тұр. Соның салдарынан адам бірнеше жыл құжатына қол жеткізе алмай қиналады. Бұл іс нақты жолға қойылса, 3-4 айда бітіруге болады. Оның үстіне, елшілікке құжат тапсырғанда ақша төлеу керек. Ал азаматтығы жоқтардың жұмысқа тұрып, ақша табуы қиынға соғады», – дейді Адам құқығы мен заңдылықты сақтау жөніндегі Қазақстан халықаралық бюросы директорының орынбасары Денис Дживага.
Айтқандай, ел азаматтығын ала алмай әрі құжатсыз жүргендерге тағы да бір ескерту, IBelong жобасы 2024 жылға дейін аталған мәселені түгел шешуді көздейді. Қапы қалмаңыз! Мемлекеттің көзінен тыс қалсаңыз, тегін медициналық көмек, білім ала алмайсыз, зейнеткерлікті де ұмытасыз. Өйткені құжат жоқ болса, адам да жоқ!
Әдебиет БЕЛГІБАЙҰЛЫ