Зейнетақы жинағындағы соманың бір бөлігін баспаналы болуға жұмсағандай, автокөлік тізгіндеу үшін алуға да рұқсат етілуі мүмкін. Бұған қатысты әлі Үкімет тарапынан нақты жауап айтылмады. Бірақ осындай ұсыныс жасалып отыр. Енді осы ретте мұның жағымды және жағымсыз жақтарын талқыға салып көргенді жөн санадық. Автоөндіріс саласындағы кәсіпкерлердің бұл ұсынысы бизнестің лоббиі емес пе? Отандық автокөліктерге жасалып жатқан қамқорлықтың жеткіліксіз болғаны ма?
Ұсыныстың мәні неде?
Әңгіменің басы қайдан шыққанын айтар болсақ, 16 ақпан күні Astana Motors басшысы Нұрлан Смағұлов журналистермен кездесу барысында әлгі ұсыныстың шетін шығарған еді. «БЖЗҚ жинағындағы қаражатқа баспана ғана емес, қазақстандық автокөлік сатып алуға мүмкіндік беру туралы ұсыныс айтылып жатыр. Әрине, пәтер – ең керек дүниенің бірі. Бірақ қазақстандықтардың көлігін жаңартуға да мүмкіндік туса, жақсы. Машина құрастырушылар мен автокомпанияларға бұл идея өте қызық болып отыр. Қазақстандық автобизнес қауымдастығы аталған ұсынысты Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігіне жеткізген еді. Олар болса, өз кезегінде Ұлттық экономика министрлігіне бұл бастаманы қарастыруға жолдады» деген еді кәсіпкер. Осы ақпарат таралған соң көпшілік арасында талқы басталды. Бірі құптап жатса, енді бірі автокөліктің жыл өткен сайын құнын жоғалтатынын айтып, ұсыныстың пайдасы аз екенін айтып жатты. Ұсыныс иесі – Қазақстандық автобизнес қауымдастығы неліктен мұндай бастаманы қолға алғанын түсіндіріп бақты. Қауымдастық өкілдерінің пікіріне сүйенсек, осы қадам арқылы отандық автоөндірушілерге едәуір қолдау көрсетуге болады-мыс. Әрі халыққа да оң әсері мол деп отыр. Яғни, зейнетақы қаржысы бүгінде отандық автокөліктерге 4 пайызбен беріліп жатқан несиеге кетсе, екі жаққа да тиімді деседі. Мысалы, 2015-2020 жылдар аралығында мемлекет жеңілдетілген автонесиеге 82 миллиард теңге бөлген. Бұл қаражат бар болғаны 2 мың өтінімді ғана қанағаттандырады екен. Ал жыл сайын орта есеппен 7 мыңнан астам тапсырыс түседі. Қауымдастық үлкен сұранысты ескере келе, осы ұсынысты алға тартыпты. «Біз ұсынып отырған шарттардың ішінде қаражаттың жаңа әрі отандық түрлерге ғана берілуі бар. Бұл бағытта сұраныс жоғары. Автомобиль жетіспейді. Дамыған елдерде мың адамға шаққанда 500 көлік бар. Ал бізде машина әр отбасында бар деп айта алмаймыз. Инвестиция ретінде қарайтын болсақ, соңғы үш жылда көлік құны өзгерген жоқ десек болады. Яғни, салым ретінде қарауға кедергі жоқ. Жалпы алғанда, автокөлік байлық белгісі емес, жүріс-тұрыс құралы. Халыққа көлік керек», дейді Қазақстандық автобизнес қауымдастығының вице-президенті Анар Мақашева.Лоббидің исі «аңқып» тұр ма?
Бұл ретте қауымдастық ұсынысының бір шикі тұсы сол – нақты зерттеу яки сараптаманың жүргізілмеуі. Яғни, «әр отбасына – автокөлік» деген ұран бір көрінгенде құлаққа жағымды естілгенімен, оның ар жағында экономикалық есептің жүргізілмегенін де назарға алған жөн. Экономист Расул Рысмамбетов бұл ұсынысты тіпті ақымақтыққа теңеп отыр. «Жалпы алғанда, бұл мәселеге қатысты екі түрлі көзқарас бар: классикалық және қарапайым. Алғашқысына сәйкес, жинақты шешіп алуға болмайды әрі зейнетақы қаражатының кез келген салымы бағасы жағынан өсуі керек. Яғни, бұл мемлекеттің кейін зейнетақы берер кезде шығынға батып қалмауы үшін жасалады. Әу баста жинақтаушы зейнетақы жүйесіне өтудегі мақсат сол болатын. Осы ретте айтқым келетіні – кейін құнын жоғалтатын пәтер, машина не басқа да дүниелерді сатып алу қате. Ал енді қарапайым тұрғыдан қарастырғанда, көпшіліктің мемлекетке де, зейнетақы қорына да сенбейтінін көре аламыз. Өйткені ол әлсіз құнды қағаз – теңге түрінде жинақталады. Ұлттық валюта бүгінде құнын жоғалтып жатыр. Демек, басқа сенімдірек, қатты валютада ұстау керек. Халық қазір мемлекет жаратып тастамай тұрғанда өздері алып алуға талпынып жатқаны да содан. Автоөндірушілер болса, мемлекеттің құрылысшыларды қолдағанын байқады да, пайда көріп қалуға тырысып жатыр. Сондықтан жинақтағы қаражатқа көлік сатып алу тәуекелге толы инвестиция ғана емес, таза ақымақтық дер едім, – дейді сарапшы. Әріптесінің бұл пікірімен экономист Асхат Наметша да келісіп отыр. «Зейнетақы жинағының бір бөлігін жарату туралы ұсыныс жасалған соң дереу іске кірісіп кетті. Бұл ретте маңыздысы – оның экономикаға әсерін бағалау. Күллі әлемде зейнетақы жинағы инвестициялық қаражат саналады. Яғни, ол ақша экономикаға бағытталып жұмыс істеуі керек. Ал бізде тұрмыстық жағына мән беріліп кетті. Алғашқы болып құрылыс компаниялары «халыққа үй керек» деді, енді автоөндірушілер көлік керегін айтып жатыр. Кейін туристік компаниялар «ел мен жер көрсін» деп шығуы мүмкін. Жә, баспананы инвестиция деп қарастыруға болады. Бірақ көлікті актив ретінде қарастыру мүмкін емес. Байқағаным, мұнда экономикалықтан гөрі салалық қызығушылық басым», – деп пікір білдірді экономист.Халықтың хал-ахуалы жақсара ма?
Отандық көліктерге сұраныс жоғары екенін ескерсек, автоөндірушілердің «май шелпекте» өмір сүріп жатқанын білдірмей ме? Тіпті, бизнес үшін қиын-қыстау кезең – пандемияға қарамастан, 2020 жылы автомобиль нарығы шарықтау шегіне шығып жатты. Мысалы, ресми дилерлер 92 989 жаңа және коммерциялық автокөлік сатқан. Жалпы сомасы – 972 млрд теңге. Бұл 2019 жылмен салыстырғанда 24 пайызға артық. Бұдан бөлек, елімізде былтыр бірнеше жаңа зауыт ашылып, автокөліктер өндірісі қолға алынды. Солардың бірі – қостанайлық «СарыарқаАвтоПром» зауытында құрастырылатын Chevrolet. Аз уақыттың ішінде ел бойынша ең жоғары өсім көрсетіп те үлгерген. Осылайша, Қазақстандағы ең танымал брендтердің біріне айналды. Одан басқа, Алматыда – Hyundai, Қарағандыда Yutong шығатынын да айта кету керек. Жыл қорытындысы жасалған материалдардың денінде мұндай көрсеткішке мемлекет қолдауының арқасында қол жеткені туралы айтылады. Соған қарағанда, расында мемлекеттің қамқорлығын ескерусіз қалдыруға болмайтын сияқты. Есіңізде болса, пандемия кезінде таксистер саны көбейгені туралы «Таксист болған озар…» деген тақырыппен жарық көрген материалымызда жазған едік. Әсіресе, Lada Priora, Daewoo Nexia, Hyundai Accent, Kia Rio, Toyota Camry 40 сынды машиналарды көрсек, жүргізушісі таксист болар деп топшылаймыз. Пандемия жылында көбі жұмыссыз қалғанда, жаппай автонесие рәсімдеп, көлік тізгіндеп қалғандар аз емес. Соның арқасында ары-бері адам тасып, одан қала берді жеткізу қызметін де іске қосып алған. Экономист Бауыржан Ысқақ аталған ұсынысқа онша қарсы емес екенін айтып отыр. «Бұл ретте бірқатар шарттарды нақтылау керек деп есептеймін. Яғни, белгілі бір шектеулер қойылып, қолға алынса, отандық автоконцерндердің дамуына мүмкіндік беретін фактор болар еді. Өскеменде, Қостанайда машина құрастыратын зауыттарымыз бар. Соларға қолдау болады. Әрі шектеудің тағы бір түрі – бес жылға дейін сатылмауы тиіс деген. Өйткені алыпсатарлықтың алдын алу қажет. Сонымен бірге бизнеске бағытталған мақсатта болғаны дұрыс. Атап айтқанда, такси қызметі, жүк көліктері сынды категориялар қажет. Көпшіліктің қыдыруына емес, ақша табуына мүмкіндік бергені жөн. Соның арқасында халық ай сайын зейнетақы жарнасын салып отыруға дағдыланады, қызығушылық туады. Әрі мемлекетке деген сенім де артар еді», – дейді Бауыржан Ысқақ. Бұл ұсыныстың қабыл алыну-алынбауы әлі белгісіз. Өйткені жауапты мемлекеттік органдар тарапынан ресми жауап берілмеді. Алдағы уақытта ақ-қарасы ажыратылып, оң-солы таразыланар. Соған сәйкес шешім де шығар. Бәлкім, зейнетақы жинағының жеткілікті шегінен асқандардың біразы темір тұлпарды баяғыда-ақ алып алған болар.Жадыра АҚҚАЙЫР