Бұл сұраққа ойланбастан «Иә» деп жауап беруге болар еді. Өйткені Конституцияның 1-бабында «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады» деп тайға таңба басқандай жазылған. Ата заңдағы «әлеуметтік» деген анықтама экономиканың дамуына тұсау салмай ма?
Тақырыпты тарқатпас бұрын мәселенің мәнін аша кетейік. Әлеуметтік мемлекет – бар байлығын тұрғындарының тұрмысын жақсартуға, білім алуына мүмкіндік жасауға, денсаулық сақтау саласын жоғары деңгейде қолдауға арнайтын мемлекет.
ХАЛЫҚТЫ ХАЛЫҚ АСЫРАП ОТЫР
2020 жылғы республикалық бюджеттің жартысына жуығы әлеуметтік салаға жұмсалады. Биыл шамамен бюджеттің 46 пайызы, яғни 6 трлн теңгеден астам ақша тұрмысы нашар халықты асырауға бөлінеді. Жоспар бойынша 2022 жылға таман бұл көрсеткіш 54 пайызға жетпек. Салыстыра қарасақ, социализм бағытын темірқазықтай ұстаным еткен Совет Одағының өзі ең бір дүркіреген шағында әлеуметтік салаға жалпы шығыстарының тек 30 пайызын арнаған екен. Ал енді мына айырмашылыққа назар аударыңыз: ғылымға деп қарастырған қаржымыз көзге су тамызғандай ғана, ЖІӨ-нің небәрі 1 пайызын төңіректейді.
ӘЛЕУМЕТТІҢ ӘЛЕМДЕГІ ӘЛЕГІ
Алайда біз өзімізді келмеске кеткен қызыл империямен емес, социализм моделін сәтті пайдаланып отырған Еуропа жұртымен салыстыруымыз керек.
Мәселен, Швеция билігі жыл сайын азаматтарын әлеуметтік қорғауға ЖІӨ-нің шамамен 40 пайызын жұмсайды. Әртүрлі жәрдемақылар, тегін орта және жоғары білім, тегін медицина, 20 жасқа дейінгі ел тұрғындарына ақысыз стоматологиялық көмек, дәрі-дәрмек шығындарын мемлекет есебінен өтеу сынды игіліктер – шведтер үшін қалыпты жағдай. Бізге олармен деңгейлесу асқаралы арман сияқты. Швецияда 6 баласы бар отбасының орташа жалақысы 3 мың евродан аспаса, мемлекет ай сайын 1 мың евродан астам ақша төлейді. Басқа да жеңілдіктері тағы бар. Халық 0 пайыз ставкамен несие ала алады. Ал ипотека ставкасы – минус 1,25 пайыз. Ең төменгі зейнетақы мөлшері – 800 евро, 16 жасқа толғанға дейінгі балаларға берілетін ай сайынғы жәрдемақы – айына 114 евро, ал көпбалалы адамдарға ай сайын қосымша 400 евро төленеді.
Осы арада ұтылатын тұсымыз айқын аңғарылады. Себебі Қазақстанның мемлекеттік бюджетінің кірісі Скандинавия елдеріне қарағанда 2 есе төмен. Сәйкесінше, мемлекет әлеуметтік салаға 4-5 есе, білім беруге 2 есе, денсаулық сақтауға 3,5 есе аз қаражат қарастырады. Демек, мұндай социализм құруға біздің экономика дайын емес.
Сарапшылардың пікірінше, Швеция секілді әлеуметтік жәрдемақылар төлеу үшін еңбекке жарамды халық тура сол шведтер секілді жұмыс істеуге тиіс. Әйтпесе, бәрі бекер. Қазақстандағы еңбек өнімділігі олармен салыстырғанда 4-5 есе төмен. Тіпті, қазақтың сиырлары да шведтің сиырынан 4 есе аз сүт береді екен.
Қазақстан әлеуметтік прогресс рейтингінде 69-орынға жайғасыпты. 2019 жылы бұл тізімде 90,95 балл көрсеткішпен Норвегия көш бастаған. Үздік үштікке Дания (90,09 балл) мен Швейцария да (89,89 балл) кіріпті. Алғашқы ондыққа Финляндия, Швеция, Исландия, Жаңа Зеландия, Германия, Канада мен Жапония енген.
Әрине, Скандинавия елдерін сыпыра мақтап, ең тиімді нұсқа ретінде ұсынудан аулақпыз. Мақсатымыз – ой салу ғана. Әр мемлекет өз ыңғайына қарай шешеді. Дамыған әлемнің тәжірибесіне үңілсек, мінсіз әлеуметтік мемлекеттің әмбебап фoрмулacы жoққа тән. Мысалы, AҚШ-тa тұрмысы нашар азаматтарға жәрдемдесудің ауыр салмағы мемлекетпен қaтaр жеке cектoрдың мойнына жүктеледі. Aл Coлтүcтік Еурoпaдa материалдық қoлдaу мемлекет қазынасына түсетін caлық көлеміне тікелей байланысты. Былайша айтқанда, аз қамтылған отбаcыларды халықтың өзі аcырайды деген cөз. Бірақ бізде шикізат бар. Мұнайдан құйылған табыстың өзі әлеуметтік көмек көрсетуге толық жеткілікті.
ҚАЛАЙ ТӨҢКЕРСЕК ТЕ 69-ОРЫН
The Social Progress Imperative ұйымы мен халықаралық Deloitte компаниясының дерегіне сүйенсек, Қазақстан әлеуметтік прогресс рейтингінде 69-орынға жайғасыпты. 2019 жылы бұл тізімде 90,95 балл көрсеткішпен Норвегия көш бастаған. Үздік үштікке Дания (90,09 балл) мен Швейцария да (89,89 балл) кіріпті. Алғашқы ондыққа Финляндия, Швеция, Исландия, Жаңа Зеландия, Германия, Канада мен Жапония енген. Қазақстанның әлеуметтік саладағы артықшылығы – халықтың тамақтануы, медициналық көмек пен базалық білім алуы, ауызсу мен санитария қызметтеріне, баспанаға, ақпарат пен коммуникацияға қол жеткізу мүмкіндігі. Ал мүгедек жандарға қоғамның өзге мүшелерімен тең мүмкіндік беру, жоғары білімнің қолжетімділігі, қоршаған орта сапасы, жеке құқық, денсаулық пен әл-ауқат сияқты компоненттер бойынша ең төмен нәтиже көрсеткен. Байқасаңыздар, рейтингте жаңағы Скандинавия елдері мен әлеуметтік саланы басым бағытқа айналдырған мемлекеттердің аты озып тұр.
ТҮЙІН:
Сонымен, Қазақстан әлеуметтік мемлекет пе? «Иә» деуге де, «Жоқ» деуге де болады. «Иә» дейтініміз: Ел Үкіметі әлеуметтік салаға жыл сайын триллиондаған теңге ақша бөледі. Бұл жерде «триллион» сөзінің мағынасына ерекше бойлауымыз керек. 1 триллион дегеніміз – миллиардты мыңға көбейткенде шығатын сан. Бұл – шын мәнінде орасан сома. Ал «Жоқ» дейтініміз: Халықты жәрдемақылармен жарылқап тастадық деуге әлі ерте, біз мысалға келтірген әлеуметтік мемлекет моделіне жете қойған жоқпыз.
Дегенмен 28 жылда атқарылған жұмыстардың нәтижесі көңіл көншітпесе, оның бір ғана себебі бар, ол – экономикалық әлеует. Бірте-бірте бұл іс те жөнделер. Әйтеуір, бюджеттен бөлінген триллиондаған қаражат тиісті министрліктер мен әкімдіктердің қолына бүтін тиіп, мекенжайын адаспай тауып барса деген тілек бар.
Еркебұлан НҰРЕКЕШ