Шымкент қаласында ипподромның орнына салынғалы жатқан көпқабатты үйлер туралы мәселе кейінгі екі айда қызу талқыға түсіп, 19 ақпанда өткен қоғамдық тыңдау соңғы нүктесін қойғандай болды. Бұл дау қоғамдық пікір білдірушілер арасында сәл де болса саябырсығанымен, Шымкент қаласында тағы бір мәселенің ұшқыны көрінді. 2200 жылдық тарихы бар шаһарда археологиялық орындар, тарихи жәдігерлер көп. Алайда аумағы кеңейіп, зәулім ғимараттар бой көтеріп жатқан алып шаһарда осынау байлықтар жергілікті биліктің назарынан тыс қалып, күннен-күнге құрдымға кетіп бара жатыр.
Тарихи ескерткіштерді аяқасты етуде
Ә.Марғұлан атындағы Археология институтының бас директоры, тарих ғылымдарының докторы, профессор Бауыржан Байтанаев Шымкент қаласындағы тарихи ескерткіштерді сақтау бойынша проблеманың көп екенін айтып, дабыл қағады. «Шымкент халқы бүгінде 1 миллион болды, жері кеңейді. Қазіргі көлемі Алматыдан да үлкен. Бұрын тарихи орындарды құжаттандыру деген болатын. Осыны тез арада қолға алмаса болмайды. Қазір ондағы тарихи ескерткіштердің ахуалын, көне дәуірде қандай қалалар болғанын, олардың орнын Мәдениет басқармасы не әкімдік білмейді. Мәселен, 2200 жылдық тарихы бар Шымкент пен Сайрам (көне Исфиджаб) арасында көптеген елді мекен болған. Жоба бойынша 5 қаланың орны бар. Исфиджабтан бөлек Алтынтөбе, Қаратөбе, Ниязбек, Жыланбұзған, Тақиятөбе және одан басқа да көне елді мекендер бар. Ал осынша халық шоғырланған жерде көптеген мүрденің де болатыны заңды. Мысалы, фосфор зауытының маңындағы Қаратөбе қалашығы қазір түбірімен жойылып кетті. Оған ешкім жауап берген де жоқ. Одан соң Қайтпас елді мекенінде екі қалашық болатын. Екеуі де жойылды. Жыланбұзғанның, Ниязбектің де ізі қалмады. Бекжан базарының артында зират бар. Ол көне қаланың үстінде түр. Ал қорғау аймағы базардың ішіне кіріп кеткен», – дейді ғалым. Осы сөзіне қарағанда, жергілікті билік қаланың бас жоспарын жасар кезде кез келген құрылыс барысында археологтармен кеңесуі керек. Республикалық маңызы бар қалалардың Мәдениет басқармасына қарасты тарихи, мәдени мұраларды қорғайтын, бақылайтын арнайы бөлімі болуға тиіс. Ол заңмен бекітілген. Алайда заң нормаларын бұзу өңірде қалыпты құбылысқа айналып бара жатқан сыңайлы. Бірқатар келеңсіздікті көзімен көрген ғалым бұл мәселеге да назар аудартып отыр. «Мәселен, былтыр қала сыртындағы елді мекенге барғанымда төбешіктің жартысын техникамен айдап тастағанын көрдім. Жергілікті билік «Тұран» шағынауданын бас жоспарға енгізгенде біздің мамандар қорғау аумағын көрсеткен болатын. Алайда қазір ол аумақтың да жойылып кету қаупі бар. Шымкентте билік пен археологтардың арасында байланыс жоқ. Жоғарыда айтып өткенімдей, арнайы маман болмаса тарихи-мәдени орындар осылай жойылып кете береді», – дейді профессор. Бауыржан Әбішұлының айтуынша, Шымкент қаласының тарихи-мәдени орындарына билік тарапынан бұрында да, кейін де көңіл бөліну өте нашар деңгейде. Иә, Шымкент қаласының іргесінен бой түзеген «Тұран» шағынауданында көпқабатты бірнеше үй бой көтеріп жатыр. Пайдалануға берілгендері де көп. Қаланың әлеуметтік-экономикалық даму бағдарламасы аясында салынып жатқан құрылыстың маңында көнеден келе жатқан қалашық бар. Өкінішке қарай, сол төбешік болып тұрған қалашықтың топырағы құрылыс материалдарына пайдаланылып жатыр. Демек, таяу күндері көнеден жеткен тағы бір археологиялық ескерткішімізден айырылғалы тұрмыз.Жыртқыштық деп баға берді
Жуырда өңіріміздің тарихи орындарына, табиғи байлықтарына жанашырлық танытып жүретін бір топ қоғам белсендісі осынау аумақта болып жатқан жағдайды көріп, бүтін тұрған ескерткішті бұзып алып жатқандарды вандализмнен де сорақы жыртқыштық әрекет деп баға берді. Олардың бірі Сейдалы Дүйсебайұлы қазіргі қала басшылығының тарихи-мәдени ескерткіштерге деген ұстанымына көңілі толмайтынын жеткізді. «Бұл археологиялық ескерткіш мемлекет қорғауына алынған тарихи-мәдени ескерткіштер тізіміне енген. Тізімде нысанның атауы жоқ, тек «Елді мекен» (Поселенеие) деп жазылыпты. Маңына құрылыс түспей тұрып айналасы егістік болған. Сонау 2 мың жылдық уақыт сүзгісінен, одан кейінгі ой мен қырды түгел жыртып егіс еккен кеңестік дәуірден аман жетуінің бір себебі де сол – адам мен малдың аяғына тұсау салған егістік болар мүмкін. Мегаполис болғалы егістік алқап Шымкентке өткесін «мәдениетті» қалалықтардың мекеніне айналып, мынау ескерткіш те талауға түсіп отыр емес пе? Ескерткіштің шығыс және оңтүстік-шығыс жағының топырағы қазылып алынған. Топырақ алынған жағынан ірілі-ұсақты сүйектер мен керамика бұйымдарының сынықтары көзге көрінеді. Табылған құмыра тектес зат сынықтарына қарағанда, ыдыстарға бояу не ою-өрнек пайдаланылмағаны байқалды. Демек, бұл төбені мекен еткен адамдар деректерде көрсетілген ҮІІІ-Х ғасырлардан бұрын өмір сүрген секілді. Яғни, сәулетші Б.Әшірбаевтың І-ІҮ ғасырларға нұсқаған дерегінің жаны бар деп ойлаймыз», – дейді ол. Сейдалы Дүйсебайұлы көне ескерткіштің қазір осындағы зәулім үйлер құрылысына топырақ карьері болғанына өкінеді.
7 жылға дейін бас бостандығынан айырылады
Ал Түркістан облысы Мәдениет басқармасына қарасты «Тарихи-мәдени мұраны қорғау, қалпына келтіру және пайдалану жөніндегі орталық» мекемесінің бөлім меңгерушісі Бақытжан Сабаев дәл бұлай кете берсе, Шымкент тарихи маңызы бар археологиялық ескерткіштерінен түгелдей айырылады деп алаңдайды. «2020 жылы Шымкент ТМД елдерінің мәдени астанасы атанғанда қалада бір ғана цитадельден басқа ешнәрсе салынған жоқ, цитадель базасында Сайрам және тағы басқа тарихи нысандарды қосып қорық-мұражай құру қажет», – дейді ол. Тұран шағынауданындағы тарихи-мәдени ескерткіш – VIII-X ғасырлардағы атауы жоқ елді мекен. Жергілікті маңызы бар тарихи және мәдени ескерткіштердің мемлекеттік тізіміне енген, ортағасырлардан сақталып келе жатқан ескерткіш қазір жойылып барады. Ұлы Жібек Жолының бойында Исфиджаб пен Шымкенттің ортасында орналасқан елді мекен уақытында үлкен сауда орталығы, керуендер тоқтап демалатын жай немесе бекініс қызметін атқарған болуы мүмкін. Сәулетші Бақытжан Әшірбаев аталған нысанды I-IV ғасырларға жатқызады. Аумағы 1 гектар, биіктігі 5-10 метр (кезінде 10-15 метр), қорғанмен қоршалған, айналасында ор іздері, батыс жағында диаметрі 8-10 метр мұнара не қорған орны байқалады. Қазір бұл ескерткіштің жартысы ғана қалған. Тракторлар мен экскаваторлар аяусыз қопарып, қазып, топырағын жаңадан бой көтеріп жатқан үйлердің құрылысына пайдаланып отыр. Қала әкімдігі, құрылыс компаниялары және басқа уәкілетті органдар неге бұған көз жұма қарайды?! Бұған дейін де бірнеше нысандардан айырылдық» деп жанайқайын білдірді Бақытжан Сабаев. Мәдени мұраларды қалпына келтіру маманы бұдан бөлек, мұндай заңсыздыққа жол бергендерді еліміздің заң талаптарына сай қатаң жазалау мүмкін екенін де айтып өтті. Яғни, 2019 жылғы 26 желтоқсандағы №288-VI Қазақстан заңында республикалық қорғауға алынған тарихи-мәдени ескерткіштерін сақтауға жергілікті атқарушы органдар жауапты екені көрсетілген. Бұл заң бұзушылық Қылмыстық кодекстің 203-бабы бойынша қылмыстық әрекет деп танылмақ. Тарих, мәдениет ескерткіштерін, тарихи кешендерді және мемлекет қорғауға алған нысандарды, ерекше ғылыми, көркемдік құндылығы бар заттарды немесе құжаттарды қасақана жойып немесе бүлдіргендер 3 жылдан 7 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасына кесіледі екен.Тұрандағы ескерткіш қоқыс болып көрінген бе?
Өкінішке қарай, Шымкент қаласының билігі мұны заңсыздық деп бағалап отырған жоқ. Тіпті, Тұран шағынауданындағы археологиялық орын туралы әзірге бейхабар, әуелі нақты деректер керек дейді қалалық Мәдениет, тілдерді дамыту және архивтер басқармасының басшысы Ханзада Есенова. Сонымен бірге, мәдени мұраларды қорғауға бекітілген арнайы бөлімнің де, маманның да жоқ екенін жасырмады. Ал мәдени-тарихи орындардың тізімі де, күтімі де Шымкент қаласының тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық басқармасының құзырында екен. Осы тұста бізге жергілікті билік археологиялық қазбаны инфрақұрылымдық қазбамен шатыстырып алған ба деген ой келді. Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық басқармасы сіздің мәдени мұраңызды, тарихи ескерткішіңізді, археологиялық қазба байлығыңызды қайтсін?! Аталған басқарманың басты жұмысы қаланы тазарту, гүлдендіру, күл-қоқысыңызды арылту емес пе? Ендеше, олар үшін Тұрандағы ескерткіш бар болғаны тек төбешік, қоқыс болып көрінеді де... Алайда Ханзада Әзімханқызы тарихи-мәдени орындар бойынша жиындар өткізіп, сарапшылар шақырып, қала аумағындағы көне орындарды түгендеп жатқанын айтып жұбатқандай болды. «Топографиялық түсірілімдерді нөмірлерімен түгелдей жинақтап қала әкіміне кірмекпіз. Ол жұмысты Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық басқармасынан өзімізге алу ойда бар», – деді ол. Десек те, жергілікті биліктің басты назарды индустрия мен экономикаға аударып, одан да құнды жәдігерлерімізді қасқырға қой бақтырғандай қоқыс тазалайтын мекемеге сілтеп қоя салуына жол болсын. Ата-бабадан қалған аманатқа қиянат дегеніміз осы емес пе?!Назгүл НАЗАРБЕК, Шымкент қаласы