«Бес ғасыр жырлап» келген жыраулар поэзиясы оқулыққа енбей қалғаны рас па? «Мектептегі «Қазақ әдебиеті» оқулығынан XVI-XVIII ғасырдағы жыраулар поэзиясы түсіп қалды» деген мәселе қоғамды алаңдатып тұр.
Белгілі публицист Қайнар Олжай өзінің әлеуметтік желідегі парақшасында: «Бұрын естімеппіз. Масқара екен. Жырауларды әдебиет оқулығынан жоқ ету – ұлттық патриоттық сезімнің қайнарын бітеу! Әдейі. Қасақана.
Жыраулар поэзиясы – елді сүюдің асқақ үлгісі. Содан кейін қазақ тілі не орыс, не ағылшын, не қытай сөзі ластамаған ең таза айдыны. «Батыр болмақ сойдан-дүр» деген жалғыз жолы неге тұрады! Қазіргіден бұған телелес өлең тек Темірхан Медетбек ағамыздан ғана туды ғой. Немесе «Күңіреніп күн астына жортқанмын». Төрт сөзде төрт ғасырдың тарихы тұнып тұр емес пе! Мұны басқа қайдан таппақпыз, министр азамат!
Ендеше жыраулар поэзиясын шұғыл түрде, осы биыл қайта оқулыққа кіргізу керек» деп жазады.
Сөйтсек, мәселенің мәнісі мынада екен. Шымкент қаласындағы №47 мектептің мұғалімі Бибайша Бейсетаева Білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетовке жыраулар поэзиясының оқулыққа дұрыс енгізілмей қалғанын айтып, «Тарихы тек жыр-дастандарда сақталған қазақтың баласына тарихты қалай үйретеміз?» деп мәселені төтесінен қойыпты.
Мәселенің анық-қанығын білу үшін мұғалімге қоңырау шалдық.
– Жыраулар поэзиясы бұрын бізде 9-сыныптан бастап оқытылатын. Асан қайғы, Қазтуған, Доспамбет, Жиембет, Шалкиіз жыраудың өлеңдері енгізілген еді. Қазақтың бай әдеби тарихы – жыраулар поэзиясында сақталып қалған. Сол жыраулар поэзиясын бөліп, әр сыныпта жеке-жеке оқытатын болды. 5-сынып – Асан қайғы, 6-сынып – Қазтуған, 7-сынып Шалкиіз деген сияқты жеке-жеке бөліп тастады. Әр сыныпқа бір-бір жыраудың өлеңдерін қосады да, көпшілігі оқулыққа енбей қалған. Яғни, жыраулар поэзиясы толыққанды қамтылмаған. Бұл – бір. Екіншіден, 5-сынып оқулығына Асан қайғының жер туралы айтқан сындары берілген. Асан қайғы жырау ғана емес, ол – философ. Ұлы даланың ұлы философы. Ал 5-сыныптың оқушысы әлі ойын баласы емес пе? Асан қайғының философиясын қалай ұқпақ? Оны бала философияны ұғатын жасқа келгенде оқытқан жөн. Сол себепті Асан қайғы өлеңдері 8-9-сынып оқулықтарына енгізілгені дұрыс. «Таза мінсіз асыл сөз, ой түбінде жатады. Таза мінсіз асыл тас, су түбінде жатады» немесе «аяғы жоқ, қолы жоқ, жылан қайтіп күн көрер, құйрығы жоқ, жалы жоқ, құлан қайтіп күн көрер» деген жырлардың мәнін түсінуі үшін бала кішкене ой тоқтатуы керек. Жыраулар поэзиясын жүйелеп, 8-9-сыныптарда оқытқан абзал болар еді», – деді Бибайша Бейсетаева. Ұстаз әр сыныптың ерекшелігіне сай, жыраулар поэзиясы да күрделеніп беріліп отырса деген ой айтады. Мұғалімнің алаңдауына себеп жоқ емес. Қазтуған жыраудың:
Алаң да алаң, алаң жұрт,
Ақала ордам қонған жұрт.
Атамыз біздің Сүйініш,
Күйеу болып барған жұрт.
Анамыз біздің Бозтуған,
Келіншек болып барған жұрт,
Қарғадай мынау
Қазтуған батыр туған жұрт, – деп келетін жыр жолдарын төменгі сыныптың баласы ұға ала ма?
Төменгі сыныптан жоғары сыныпқа дейін жыраулар поэзиясын беру формасы күрделеніп отыруы керек емес пе?
Академик Сейіт Қасқабасов «оқулық мәселесінде бірізділік болмай тұрғанын» айтады. «Оқулық мәселесін арнайы комиссия бекітеді. Құрастырған адамдардың пікірі көп ескеріле бермейді. Тізім қалай бекітіледі, солай жасалады» дейді.
Сонымен, оқулықты кім реттейді? «Қазақ әдебиеті» оқулығын әдебиетші ғалымдар әзірлемей ме?
Ғалым, профессор Айгүл Ісмақова: «Мұғалімнің министрге қойған бұл сауалы – өте орынды. Оқулықты әзірлейтін орталықтың өз авторлары бар. Сол авторлардың таңдауы бойынша жыраулар оқулыққа енгізіледі. Мұхтар Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты жыраулар поэзиясын әлдеқашан зерттеп тастаған. Асан қайғының толғауларын 5-сыныпта бергені орынды шығар. Бірақ оның кім екені, толғаудың мән-маңызы туралы мағлұмат қоса берілуі керек еді. Асан қайғы неге Жиделі Байсынды іздеді? Жер жәннатын неге іздеді? Мұның бәрі оқушыға түсініксіз болып қалған. Қосымша мағлұмат берілмесе, 5-сыныптың оқушысына түсінік берілмесе, мұғалім оны қайтіп түсіндіреді? Ойын баласы оны ұға ма? Оқулық әзірлеген кезде Білім және ғылым министрлігі Әдебиет және өнер институтының ғалымдарымен ақылдасып, бірлесіп әзірлеуі керек екенін үнемі айтып келеміз. Сарапшыларға оқулықтар жетпегеннен кейін осындай олқылықтар кездесіп жатыр. Жыраулар поэзиясын оқулыққа енгізгенде осы мәселе ескерілмей отыр. Әйтпесе, балалар кішкентайынан жыраулардың толғауларын оқып, санаға сіңіріп өссе, одан ұтылмас еді. Қазір керісінше төменгі сынып оқушылары «Қазақ әдебиеті» оқулығынан гөрі «Гарри Поттер» фильмін терең меңгеріп алған. Сондықтан оқушыға терең түсіндіретін, мән-маңызын ұқтыратын дүниелер толыққанды жетпей жатыр», деген пікірді алға тартады.
Қазір мектеп оқушысы Қазтуған жырау, Ақтамбердіні, Доспамбетті, Шалкиізді біле бермейді. Есесіне, Джоан Роулингтің «Гарри Поттерінен» хабардар. Мұның себебі – насихаты кемшін. Оқулыққа толыққанды енбеген. Бірлі-жарым толғауларын білмесе, оқушыға Асан қайғының не айтқаны маңызды емес. Өйткені оқулықта нақты көрсетіліп жазылмаған.
«Қазақтың жаны – жыраулар поэзиясында жатыр. Алаш қайраткерлері Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Халел Досмұхамедов жыраулар поэзиясын зерделеп жазып кеткен жоқ па? Бабаларымыз да балаға алты жастан бастап батырлар жырын, толғауларды, лиро-эпостық жырларды тегін жаттатқан жоқ. Білсін, зердесіне түйсін деп жаттатты. Жыраулар поэзиясында халықтың мол әдеби қазынасы жатыр», – дейді Айгүл Ісмақова.
Жырау деген кім? Шалкиіз жырау қай ғасырда өмір сүрген? Бұқар жырау не деді? Тәтіқараны ше? Үмбетей жырау оқулыққа енген бе? Қазтуған не деп толғады? Оқушы осындай сауалдарға оқулықтан мағлұмат алып отырған жоқ. Бес ғасыр жырлаған жырауларымыздың поэзиясынан бүгінгі қазақ баласы мақұрым қала ма деген мұғалім шырылын ғалымдарымыз да орынды санайды. Ол үшін әуелі оқулық түзелуі керек. Оқулық түзелмей, мін түзелмесі белгілі.
Министр Асхат Аймағамбетов: «Оқулық қателігіне жол берілмеуі керек. Бұл – жыл сайын қайталанатын дүние. Демек, оқулықтарды дайындауға үстіртін қарап келеміз. Сараптама ісі нашар. Мұғалім мен сарапшыны шатастырып жүрміз. Алдымен оларды оқытып барып, сарапшының қолына оқулықты тексеруге беру керек. Сонда ғана сапа түзеледі» деген еді.
Мұғалім сынынан кейін министр «Қазақ әдебиеті» оқулығындағы бұл олқылықтарды да түзетуге күш салатын болар. Елді, жерді сүюдің асқақ үлгісін көрсеткен жыраулар поэзиясы шеттеп қалмаса болғаны?! Біздің қауіп – осы!
Бұл мәселеге Білім және ғылым министрлігі жанындағы «Оқулық» орталығының басшылары не дер екен?..