Ол биыл Әлихан Бөкейхан туралы кітабын басып шығармақ. Өйткені бұған дейін Алаш көсемі туралы бірде-бір кітап жазылмаған. Осы арқылы «Алашорда» қозғалысы туралы тың деректермен ресейлік оқырманды хабардар етпек. Тарих ғылымдарының докторы, тарих және әлеуметтік-саяси зерттеулер институтының директоры (Новосібір қаласы) Виктор Козодой осылай дейді.
– Ресейлік ғалымдардың Алаш көсемі, қоғам қайраткері Әлихан Бөкейхан тұлғасын зерттеумен айналысып жүргені біз үшін үлкен жаңалық. Дегенмен бұл тақырыпқа қалай келдіңіз? Мұны зерттеуге кім ой салды? – Жалпы, тарихшы ретінде маған тарихты, әсіресе тарихтағы өзгеріс кезеңіндегі бетбұрыстарды зерттеу бұрыннан қызық еді. Негізгі тематикам – революция кезеңі, жаңа реформалар, көтеріліс жылдары. Әсіресе, XVII-XX ғасыр аралығындағы Сібірдегі азаматтық соғыстың бұлтартпас айғақтары мен жаңалығын анықтап, тереңірек зерттеп, кітап жазбақ болғанмын. Бірақ сол тарихи кезеңдерді зерттей жүріп, «Алаш қозғалысы» туралы деректерге тап болдым. Алаш қозғалысы туралы айтқанда Әлихан Бөкейхан жайында сөз қозғамау мүмкін емес еді. Түптеп келгенде, бәрі бір-біріне сабақтасып байланысқан біртұтас дүние. Міне, содан бастап Әлихан тұлғасына қызығушылығым оянып, осы жайында зерттеу жасамақ болдым. – Новосібірден басталған зерттеуіңіз сізді Қазақстанға алып келді ме? – 2019 жылы халықаралық тәжірибе алмасу бағдарламасы бойынша Павлодар университетіне жұмыс істеуге келдім. Онда ұстаздықпен ғана емес, қосымша кітапханада зерттеу жұмысымды жүргізуге үлкен мүмкіндік туды. Жергілікті кітапханадан шықпай жүріп, Әлиханның ұлы тұлға екенін таныдым. Ол жайында кітаптың бір тарауын арнау маған аздық етті. Жалпы, оның өмірбаяны жайында монография жазудан бастау керегін түсіндім. Өйткені бізде, яғни Ресейде Әлихан жайында бірде-бір кітап жоқ. Осының орнын толтырғым келді. Сонымен қатар оның «Алашорда» қозғалысындағы атқарған қызметін айшықтап көрсеткім келді. – Қазақстандық оқырмандар біле бермейтін тың мағлұмат таба алдыңыз ба? – Әрине, таптым. Ондай мәліметтер Орынбордан көбірек табылды. Мысалы, 1920-1922 жылдар аралығында Әлихан амнистиядан кейін Қырғыз автономиялы республикасының халық комиссариатында жер шаруашылығында жұмыс істеді. Ол кезде Кеңес үкіметінің заманы еді. Орынборда табылған құжат бойынша оның банкте істегенін көрсетеді. Онда Әлиханның Самара облысында тұрған кезі. Сонымен қатар 1917 жылы қазан айында жалпысібір құрылтайына қатысқан делегаттардың өз қолымен толтырған анкетасы бар. Соның ішінде Әлихан Бөкейханның өзі туған күні мен туған жылын көрсетіп толтырыпты. Міне, сол түпнұсқа сақтаулы тұр. Бұған сүйенсек, Әлиханның туған жылы 1866 дегенге күмән тудырады. Сол құжаттарға дата бойынша анықтап қараса, оның қай жерде, қандай қызметте, не істегенін анықтауға болады. Бір сөзбен айтсақ, Әлиханды басқа қырынан танитын едік. – Әлихан Бөкейханды зерттей отырып, оның қайраткерлік қасиетін тани алдыңыз ба? – Әлихан Бөкейхан – жалпымемлекеттік, жалпыимпериялық деңгейдегі саясаткер. Ол – аса көрнекті, ұлағатты тұлға. Оның монографиясын зерттей отырып, көз жеткізген бір дүние – ол өз-өзін өсіріп, мықты деңгейге көтерілген адам. Ауылдан шыққан қарапайым қазақ баласы ұлттың көшбасшысына айнала білді. Ол сол кездегі қазақ зиялыларын жұдырықтай жұмылдыра алды және автономияның идеялық, мәдени, ағартушылық негізін құрды. Алашорда үкіметінің ұстанымы – Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы баспалдағы. Бір сөзбен айтсақ, саясаткер, ағартушы, ғалым, публицист. Өзі бірнеше тілді меңгерген, әдебиеттен де хабары болған. Соған қарамастан ұйымдастырушылық пен басқарушылық қабілеті зор еді. Жалпы тарихтан қарасаңыз, әр халықтың тұғырлы тұлғасы болады. Алайда Әлихан Бөкейхан сияқты кәсіби саясаткер, білімді жандар өте сирек кездеседі. – Бұл тақырып бойынша зерттеуге қанша уақыт жұмсадыңыз? Монографияңызбен қашан танысатын боламыз? – Зерттеу жұмысы – құр сүйкей салатын жеңіл дүние емес. Біріншіден, кез келген ғылыми-зерттеу жаңашылдықтан тұрады. Сізді өзгеден айшықтайтын да сол нәрсе. Тың мағлұмат тапқанның өзі үлкен жетістік. Уақытымның басым бөлігі – архивті ақтарумен өтті. Жалпы айтқанда, Ресей мен Қазақстанның 10-нан астам архивін қарадым. Оның ішінде Семей, Павлодар және Алматыдағы орталық архивтер де бар. Одан бөлек, Омбы, Томбы, Санкт-Петербор, Самара, Орынбор – Әлиханның негізгі жұмыс істеген жерлері. Сол архивтерден әлі ешкім білмейтін, жарыққа шықпаған құжатты да таптым. Соның бәрін жинақтап біттім. Енді осының бәрін қорытып, жазу ғана қалды. – Әңгімеңізге рақмет!Сұхбаттасқан Айым БЕКТҰР