Кез келген әлем елдері үшін кедейшілік үрей тудыратын үлкен мәселе. Пандемия бұл қауіпті еселеп жіберді десек, жалған айтқанымыз емес. Індет кесірінен жұмыссыздар көбейіп, барлық сала соққы алды. Яғни, кедейшілік белең алмасына ешкім кепіл болған жоқ. Сонымен, еліміздегі жағдайды бағамдап, қанша адамның кедейшілікке тап болғанын анықтап көрелік.
Болжам әуелден жақсы емес
Былтыр жыл басында коронавирус сөз болғаннан-ақ Дүниежүзілік банк «әлемде ең кемінде 60 млн адам ауыр кедейшілікке тап болады, соның салдарынан соңғы үш жылда жасалған кедейшілікке қарсы барлық шаралардың нәтижесі нөлге тең» деп бір дүрліктірген болатын. Әйткенмен дүрлігуге себеп болған. Пандемияға байланысты Дүниежүзілік банктен қарыз сұраған елдердің саны 100-ден асқан. Әдетте Дүниежүзілік банк «ауыр кедейшілікке» күндік табысы 1,9 АҚШ доллары болатын адамдарды қосады. Бұдан соң, 2020 жылдың шілдесінде елдердің жағдайын жекелей бағамдау басталды. Сол кезде Дүниежүзілік банк «коронавирус пандемиясынан кейінгі дағдарыс Қазақстандағы кедейшілік пен теңсіздіктің өршуіне әкеліп соғуы мүмкін» деп экономикалық баяндама жасады. Құжатта жазылғандай, COVID-19 салдары Қазақстан экономикасы үшін соңғы жиырма жылдағы ең ауыр соққы болмақ. «Бұл дағдарыс кедейшіліктің кең етек жаюына, теңсіздіктің белең алуына себеп болуы ықтимал. Біздің есебіміз бойынша, кедейшілік деңгейі 2020 жылы 8,3 пайыздан 12,7 пайызға дейін өседі. Яғни, жоқшылықтың зардабын 800 мыңнан астам адам тартпақ», – деп жазылды баяндамада. Ал шынында жағдайымыз қандай хәлде?Кемі 2 млн адам кедей санатында
Биыл әлемдегі пандемия салдарынан болған дағдарыс елдегі кедейшілік деңгейін арттырып жібергенге ұқсайды. Ресми мәліметтер бойынша, пандемияға дейінгі кедейшілік деңгейі 4,2 пайызға дейін төмендеген екен. Ал кейінгі кезде коронадағдарыс салдарынан кедейшілік деңгейі қайтадан 5,7 пайызға өскен. Бұл дегеніміз 18,8 млн халықтың ішінде шамамен 1 миллионнан астам адам кедейлікке ұшырағанын көрсетеді. Біз жоғарыда 2020 жылдың шілде айында Дүниежүзілік банктің «Дағдарысты еңсеру» атты Қазақстан экономикасы туралы баяндамасында еліміздің кедейшілік жоспарланған 8,3 пайыздан, 12,7 пайызға артуы мүмкін деп болжам жасағанын айттық. Демек, бұл статистика шындыққа әлдеқайда жақындау болып шықты. – Дүниежүзілік банктің есептеулеріне сүйенетін болсақ, егерде халықтың табысы күніне 5,5 АҚШ доллары, яғни, айына 70 мың теңге болса, онда кедей азаматтар қатарына қосылуы керек. Ал Қазақстанда кедейшілік деңгейі ең төменгі күнкөріс деңгейімен есептелінеді. Елімізде ең төменгі күнкөріс деңгейі 2020 жылы 32 668 теңге, 2021 жылы 34 302 теңге болып белгіленді. Еліміздегі кедейшілік деңгейін Дүниежүзілік банк бойынша қарасақ, екі еселенеді, яғни 1 миллионнан астам адам емес, 2 млн адам кедейлікке тап болған. Осы орайда неміс ғалымы Энгель «Халықтың тұрмыс деңгейі төмендеген сайын, азық-түлік шығындары артады, ал керісінше табыс деңгейі артқан сайын, демалыс шығындары артады» деген тұжырымы шындыққа айналады. Ал біздің халық табысының 54 пайызын азық-түлікке жұмсайды, Еуропада бұл көрсеткіш 10-12 пайыздың арасында. Тіпті, кейбір дамыған елдер табысының 8 пайызын ғана азық-түлікке жұмсайды, – дейді экономист Мақсат Халық.Халықтың жағдайы жақсаруы тиіс
Мемлекетті кедейшілік деңгейі бойынша бөлуде назар аударатын бір көрсеткіш – ЖІӨ (Жалпы ішкі өнім). ЖІӨ – мемлекет аумағындағы барлық өндірушінің белгілі бір кезең ішінде өндірген түпкі тауарлары мен көрсеткен қызметтерінің нарықтық құнын білдіретін жиынтық ретіндегі көрсеткіш. Осыған сәйкес еліміздегі жан басына шаққандағы ЖІӨ 10 мың АҚШ долларына жетпейді. Бір қызығы, 2013 жылы бұл көрсеткіш 13,6 мың АҚШ долларына жеткен. 2015 жылдан бастап теңгенің құнсыздануы салдарынан жан басына шаққандағы ЖІӨ 7 мың АҚШ долларына дейін құлаған. Содан бері әлі 10 мың АҚШ долларына жетпей келеді. Әлемдік стандарттар бойынша, жан басына шаққандағы ЖІӨ 20 мың АҚШ долларынан жоғары болса бай елдер, 10 мың АҚШ долларынан жоғары болса табысы орташа елдер, одан төмен болса кедей елдер деп танылады. Ал 2 мың АҚШ долларынан төмен болса, өте кедей елдер санатына жатқызылады екен. Әдетте мамандар мемлекет халықтың кедейленуінің алдын алуы тиіс деп есептейді. Сондықтан тұтынушылық себептің құрамына ұдайы назар аударуы қажет. Әрине, жалақының өсуі кедейшілікке тұсау салуға септескенімен, іс жүзінде инфляция, тауарлар мен қызметтердің қол жетімділігі, валюта бағамы, еңбек ресурстарының дұрыс бөлінбеуі қатарлы көптеген фактор кедейлер қатарын көбейтіп жіберуі мүмкін. Содан да шығар, мемлекет 2021 жылдан бастап бюджеттік қызмет саласының мамандары, мұғалімдердің жалақысын 25 пайызға, дәрігерлер жалақысын 30 пайызға арттыруды көздеп отыр. Бұл – мемлекет тарапынан қабылданған дұрыс шешім. Алайда тұтынушылық себетте соңғы өзгеріс 2006 жылы болған, оның ішінде 43 тауар бар. Сол кезеңнен бастап әлі де оның құрамы өзгермепті. Бұл дегеніңіз кедейлікке ұрындыратын факторларға қатысты көзқарастың өзгермегенін көрсетеді. Егер салыстырар болсақ, тұтынушы себетіне Ресей 150-ден астам, Еуропа елдері 250-ден басталып, тіпті кейбір елдерде 700 тауарға дейін енгізеді. Көршілес Ресейде 2021 жылдан бастап ең төменгі күнкөріс деңгейі тұтыну себетіне байланысты болмайды деген шешім қабылданғанын айтады сарапшы. Оның сөзіне қарағанда, Ресей күнкөріс минимумын шартты тұтыну себетіне байланыстырудан бас тартуды және бұл көрсеткішті жан басына шаққандағы орташа медиандық табыстың 44,2% - ы ретінде есептеуді қолға алып жатыр. «Бұл ұсынысты біздің елге де қолдануға болады. Ұлттық статистика бюросы 2020 жылы қазақстандықтардың жалақысын зерттеу қорытындысын ұсынды, оған сәйкес орташа медиандық жалақы – 142,3 мың теңге. Яғни, онда еліміздегі ең төменгі күнкөріс деңгейі 62 896,6 теңге, ал ең төменгі жалақы 50 пайызы деп алсақ, ол күнкөріс шегінен жоғары болуы қажет, яғни, 71 150 теңге болып шыға келеді. Ал дамыған елдерде ең төменгі күнкөріс шегі медиандық табыстың 50-60 пайызына тең», – дейді Мақсат Халық. Негізі, экономистің сөзіне сүйенер болсақ, еліміздегі кедейшілік деңгейі әлдеқайда жоғары, кемі 2 миллионнан астам қазақстандық кедейлік құрығына тап болған. Індет толық ауыздықталмай тұрған кезеңде бұдан шығудың жолы оңай болмаса керек. Сол себепті мемлекет жалақыны өсіріп отырумен ғана шектелетіндей.М.ТӨЛЕУ