Елімізде тәуелсіздік алғаннан бергі жылдар ішінде өзгеше сипатта дамыған салалар бар. Солардың қатарына қорғаныс-өнеркәсіп кешені кіреді. Тәуелсіз Қазақстанның қорғаныс-өнеркәсіп кешені 90-жылдардағы күрделі экономикалық дағдарыстан өтіп, заманауи сұраныстарға бейімделген, жаңа технологияға негізделген салаға айналды. Әрі бұл сала елді индустрияландырудың бір бөлігі еді. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев: «Кез келген армия бюджетке сүйенеді, алайда әскери-өнеркәсіп кешені – елді индустрияландырудың бір саласы. Онда адамдар жұмыс істеп, өнім өндіреді, жалпы ішкі өнімге үлес қосады, азаматтар табыс табады, олардың білігі артады» деген болатын. Яғни, қорғаныс-өнеркәсіп – тұтас ел дамуына үлес қосатын кешенді сала.
Ескінің бәрін жаңғыртқан жоқпыз
Рас, бізде КСРО кезінде әскерилерге арналған тауар өндіретін кәсіпорындар мол болған. Одақ тұсында Қазақстанда қорғаныс-өнеркәсіп кешенінің құрамына кіретін 50-ге жуық кәсіпорын жұмыс істеді. Қазақстанда әскери кәсіпорындармен қатар, сынақ полигондары, әскери ғылыми-зерттеу нысандары болды. Атап айтқанда, Семей полигонында ядролық сынақ жасау жүйелерімен бірге зерттеу орталықтары, ядролық емес қаруды тексеретін кешендер жұмыс істеді. Байқоңырда зымыранды сынақтан өткізетін орындар, Арал теңізіндегі «Возрождение» аралында биологиялық қаруды сынайтын орталық болды. Қысқасы, қорғаныс-өнеркәсіп кешеніне ел аумағының 7 пайызын иеленіп жатқан 8 ірі сынақ полигоны кірді. Тіпті, әлемдік мұхиттардан мыңдаған шақырым алыста жатқан Қазақстанда Кеңес әскери-теңіз флоты үшін газдық қозғалтқыш қондырғысы бар торпеда жасайтын жалғыз зауыт орналасқан еді. Сол кезде қорғаныс-өнеркәсіп кешені қазіргі өлшеммен алғанда құны 1-1,5 млрд долларға тең болатын тауар өндірді. Алайда өткен ғасырдың 90-жылдары Одақ кезіндегі байланыстар үзілгенде қорғаныс-өнеркәсіп кешені де әлсіреді. Көптеген зауыт жұмысын тоқтатты. Әрі әскери тауарлар шығаруда Одақта көш бастаған Ресей, Украина сияқты елдер өз армиясына қажет өнімдерді жасату үшін өз кәсіпорындарына тапсырыс бере бастады. Қазақстандық кәсіпорындар өніміне сұраныс азайды. Тіпті, мүлдем тапсырыс түспейтін болды. Сондықтан Қазақстан бұрынғы әскери кәсіпорынның барлығын емес, өз мүддеміз бен ұстанған саясатымызға сай келетіндерін дамытуға кірісті. Қалғанын конверсия жасап, азаматтық мақсаттағы өнімдер шығаратын етіп қайта құрылымдауға ұмтылдық. 90-жылдардың соңында Қазақстанда әскери өнім шығарған жалғыз зауыт жұмыс істеп тұрды. Ол – Оралдағы «Металлист» зауыты. Онда НСВ-12,7 «Утес» ірі калибрлі пулемет жасалатын. Өзге кәсіпорындар техника жөндеумен, қосалқы бөлшектер жасаумен, азаматтық саланың өнімдерін шығарумен айналысты. Дегенмен Қазақстан қару сатып баюды көздемейтінін аңғартты. Бәлкім, содан да шығар тәуелсіздік алғаннан кейінгі алғашқы жылдарда Қазақстан қорғаныс өнеркәсібіне шетел инвестициясын тартуға асыққан жоқ. Тек арада жылдар салып бұл саланы алдымен өз қаржымызға, кейін бірлескен кәсіпорындар арқылы дамытуға кірістік.Ел еңсесі тіктелген соң дамыды
Негізі, қорғаныс өнеркәсібінің дамуы ел еңсесін тіктеумен қатар жүрді. 2003 жылы Үкіметтің қаулысымен «Қазақстан инжиниринг» ұлттық компаниясы» АҚ құрылды. Холдинг ретінде құрылған бұл компания машина жасау саласындағы бірқатар кәсіпорынды қорғанысқа қажет өнім шығару бағытында біріктірді. Бүгінде бұл холдингтің құрамына 24 өндірістік кәсіпорын кіреді. Соның ішінде 18 еншілес және тәуелді компания бар. Ал 2007 жылы Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Қарулы Күштердің қару-жарағын және әскери техникасын, сондай-ақ ҚР қорғаныс өнеркәсібі кешенін 2015 жылға дейін дамытудың мемлекеттік бағдарламасын» бекітті. Бұл бағдарлама арқылы Қазақстан армиясының қолындағы қару-жарақ пен әскери техниканы жөндеу және жетілдіру, оның ішінде бұл тапсырманы Қазақстанның кәсіпорындарында орындау мақсаты көзделген еді. Одан бөлек бағдарлама әскери әуе техникасының жаңа түрлерін сатып алу, қорғаныс-өнеркәсіп кәсіпорындарын дамытуды да мақсат еткен-ді. «Қазақстан инжиниринг»ҰК» АҚ осы бағдарламаны орындауда шешуші рөл атқаруы тиіс еді. Солай болды да. Бүгінде холдинг құрамына кіретін кәсіпорындар оптикалық құралдар, түнде көру жабдықтарын, радиостансалар, катерлер мен шағын кемелер, бронды көліктер, пилотсыз ұшатын аппараттарды жасап жатыр. Бұдан басқа қорғаныс-өнеркәсіп кәсіпорындарының арасында тікұшақ құрастырып, танктерді модернизациялайтындары бар. Осылайша, саланың әр зауыты армияны қаруландырып, бюджетке салық арқылы табыс түсіріп, азаматтарға жұмыс тауып беріп отыр. Әрі ғылымның дамуына да қорғаныс-өнеркәсіп кешенінің қосар үлесі зор екенін атап өту керек. Өйткені әскери техникаларды жобалау, оларды құрастыру, қару-жарақтың немесе оптикалық құралдардың жаңа түрін ойлап табу ғылымды қажет етеді. Сонымен бірге конструкторлық бюролар да әдетте қорғаныс мақсатындағы ғылыми орталықтар жанынан құрылатыны бар. Тарихтағы көптеген техника солай пайда болған. Су, МиГ, Ту ұшақтарының сызбалары әскери конструкторлық бюроларда жасалды. Атақты Porsche автокөлігінің конструкторы Фердинанд Порше өз кезінде Tiger P танкісін, Ferdinand артиллериялық қондырғысын жасауға атсалысқаны бар. Мұның өзі қорғаныс өнеркәсібінің ғалымдар ынталандырып, ғылыми орталықтарды дамытуға орасан зор ықпалы бар екенін көрсетеді. Бүгінде Қазақстанда жұмыс істеп тұрған шағын конструкторлық бюролардың барлығы дерлік қорғаныс-өнеркәсіп зауытының жанынан ашылған.Өз кемеміз бен бронды көлігіміз бар
Егер Қазақстанның қорғаныс-өнеркәсіп кешені өнімдерін санамалайтын болсақ, олардың сан түрлі екенін байқауға болады. Кемелерден бастап бронды көліктерге дейін жасап жатырмыз. Мәселен, 2012 жылы Оралдағы «Зенит» зауыты алғаш рет отандық артиллериялық-зымыран катерін жасады. «Қазақстан» деп аталатын катер 250 «Барс-МО» жобасы аясында дүниеге келді. 2013 жылы тура осы жобамен «Орал» катері суға түсірілді. Бүгінде мұндай катердің бірнеше данасы Әскери-теңіз күштерінде қызмет етіп жүр. Одан бөлек «Лашын» атты диверсанттарға қарсы катер елімізде жасалды. Сөйтіп, 90-жылдары Түркия сыйға тартқан бірнеше катер арқылы жасақталған Әскери-теңіз күштері қазір отандық кемелердің игілігін көріп жүр. Ал құрлық әскерлері Оңтүстік Африка Республикасының Marauder бронды автомобилі базасында құрастырылған «Арлан» көліктерін пайдаланады. Оған алдағы уақытта 8х8 доңғалақ формуласына негізделген «Барыс» көліктері қосылады. Қазақстанның қорғаныс-өнеркәсіп кешені бүгінде «Тарлан» зымыран қондырғысын, 53-65КЭ торпедасын, Н125, Н130 және EC145 тікұшақтарын, А360 түнде көретін нысан көздеуішті, А100 монокулярлы және А230 бинокулярлы құралын, тепловизор, радар, радиолокациялық станса, соның ішінде француздармен бірлесе құрастырған GM-403 «Нұр» РЛС, Skylark I-LEX пилотсыз ұшатын аппараттарды жасап жатыр. Оған жуырда әскерилер сынақтан өткізген отандық «Шағала» пилотсыз ұшатын аппаратты, Ұлттық қорғаныс университеті мен өзге де құрылымдарда жобаланып, сынақтан өткізіліп жатқан өзге де техникаларды қосуға болады. Отандық кәсіпорындар Т-72 танктері, БМП, БТР техникаларын модернизациядан өткізіп, Әскери әуе күштері қолданып жүрген барлық ұшақ пен тікұшаққа орта деңгейлі жөндеу жүргізуге қауқарлы. Әрі отандық компаниялар шетелдердің көптеген кәсіпорындарымен тізе қоса жұмыс істеуде. Қазақстан қорғаныс-өнеркәсіп саласында ең басты әріптес ретінде Ресейді таңдағанымен, Украина, Беларусь, Түркия, Израиль, Франция, ОАР, Қытай тәрізді мемлекеттермен тығыз әріптестік орнатқан. Қорғаныс кәсіпорындары еуропалық Airbus Group, түркиялық Aselsan, оңтүстікафрикалық Marauder, франциялық Thales, израильдік Elbit Systems тәрізді компаниялармен бірлесіп жұмыс істеп жатыр. Бұл компаниялардың көбі Қазақстанда бірлескен кәсіпорын ашқан. Демек, олар Қазақстанға сенім білдірді деген сөз. Әрі бірлескен кәсіпорын ашу қазақ баласын қалай болғанда да техника мен ғылымға үйір қылары анық. Өйткені әскери техниканы құрастырып жүрген жігіттер мен қыздар алдымен білімдерін жетілдіреді, одан соң тәжірибе жинау арқылы саланың білікті маманына айналады. Оның үстіне әскери техникаларды құрастыру ісінде отандық өнімдердің үлесін арттыру деген мақсат бар. Мәселен, «Шағала» пилотсыз ұшатын аппарат компоненттерінің 76 пайызы отандық өнім. Демек, елімізде технологияны дамытуға қорғаныс-өнеркәсіп кешендері қосқан һәм қосатын үлесі зор.Ардақ СҰЛТАН