Ал оған дейін АҚШ-тың бірде-бір президенті мұндай мәлімдеме жасамаған еді және тіпті Түркиямен арадағы жағдайды ушықтырып алмас үшін армян тақырыбын айналып өтетін.
Әңгіме 1915-1923 жылдар аралығында Осман империясына бағынышты аймақтарда өмір сүрген армяндардың жаппай қырылуы мен жер дауы туралы болып отыр. Түрлі дерек бойынша, бұл кезде 1,5 млн армян өлген дейді. Түркияның мәліметінше, бұл сан 300 мыңнан аспайды. Қазір армян геноцидін әлемнің 23 мемлекеті, сондай-ақ Еуропарламент мойындаған, дегенмен көпшілік – 164 мемлекет бұл оқиғаны геноцид деп таныған жоқ.Байден екі жеп, биге шықпақшы
Армян геноциді Д.Байденнің сайлауалды бағдарламасына енгізілген болатын. Ал бірақ АҚШ президенті тағынан үміткер екеудің жан алып-жан беріскен саяси тартысында Байденге «армян мәселесі» қаншалықты көмектескенін тап басып көрсету қиын. Бір айта кетерлігі, Америка тарихында президентке үміткерлерге дәл мұнша сайлаушы дауыс беріп көрмепті. Сондықтан, біріншіден мұны Байденнің сайлауда берген уәделерін біртіндеп жүзеге асыра бастағаны деп те қабылдауға болады. Екіншіден, Ақ үйдің бұл шешімінде саяси астар жатыр: Қарабақтағы соғыста әзербайжаннан оңбай жеңілген армяндардың «үлкен ағасы» – Ресейден көңілі қатты қалып қойды, міне АҚШ осы қолайлы сәтті оңтайлы пайдаланып, Арменияда өзінің позициясын нығайтып алғысы келетіндей. Сондай-ақ АҚШ-тағы көп санды әрі бизнес пен саясатта айтарлықтай беделі бар армян диаспорасының қолдауына сүйенбекші. Армяндардың үлес салмағы, әсіресе Калифорнияда басым. Олардың дауысы мерзімі жақындап қалған сенат пен өкілдер палатасы сайлауы кезінде демократтарға көп көмек болады деп санайды. Тек кейбір сарапшы бұл мәселеге біржақты қарауға болмайтынын ескертеді. Өйткені Демократиялық партияның көшбасшыларының қатарында Американың мұсылман қауымдарының арасынан шыққан тұлғалардың позициясы әжептәуір нығайып келе жатыр. Сондықтан Джо Байден бұл әрекетімен армяндардың дауысын жинаймын деп жүргенде мұсылмандардың дауысынан айырылып қалуы кәдік. Оның үстіне, ғасыр бұрынғы тарих қойнауында қалып қойған «армян қырғыны» мәселесін қалай шешу керектігі ең бірінші Армения мен Түркияның өзіне керек және айып тағылып отырған Осман империясы бүгінде жер бетінде жоқ. Ал енді қазіргі заманның геосаяси контексінде қарастырсақ, Әзербайжанның аумағын отыз жыл отарында ұстаған Арменияның өзі кешегі күнге дейін басқыншы мемлекет санатында болды. Ол отарлаған жылдары қанша әзербайжанды өлтіріп, азаптағанына, атамекенінен қуғанына әлі халықаралық-құқықтық баға берілген жоқ. Сондықтан АҚШ-тың түріктерге тағып отырған айыбы жақын болашақта армяндардың өздеріне тағылуы мүмкін. Егер армян геноциді танылса, халықаралық саясат қалай өзгеруі мүмкін? Ол үшін Түркияға АҚШ та, басқа да санкция салайын деп немесе халықаралық сотқа тартайын деп жатқан жоқ. Оны былай қойғанда, Қарабақтағы соғыстан кейін Пашинян Түркиямен арадағы шекараны ашуға мүдделі екенін және мұндай жағдайда геноцид өзіне моральдық тұрғыдан бөгет бола алмайтынын мәлімдеген. Реджеп Тайип Ердоған да тек Әзербайжанмен ғана емес, Армениямен де экономикалық қатынастарды орнатуға ниетті екенін білдірген. Демек, екі ел басшылары өзара экономикалық байланыстардың орнығуын қалап отырғанда Түркия – Армения арасындағы қарым-қатынастың түбегейлі өзгере қалуы екіталай.Түркияның ұстанымы қандай?
Түркия Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Осман империясы аумағында өмір сүрген көптеген армяндардың қаза тапқанын мойындайды. Бірақ ресми Анкара құрбандар санының тым асыра көрсетілгенімен келіспейді және мемлекет армяндарды өлтіруді жүйелі түрде және қасақана ұйымдастырды дегенге қарсы. 25 сәуір күні Түркия президентінің ресми өкілі Ибрагим Калын Reuters журналистеріне берген сұхбатында АҚШ-тың Осман империясында армяндарға геноцид жасалды деп мәлімдеуі екі ел арасындағы дипломатиялық және саяси жайсыз салдарға ұрындыратынын айтты. Ол Түркияның Джо Байденнің мәлімдемесіне қарсы алдағы бірнеше айдың ішінде түрлі формада және дәрежеде жауап қайтаратындарын мәлімдеді. Түрік парламентінің спикері Мұстафа Шентоп АҚШ президентінің сөзі «Анкара мен Уашингтонның арасына сызат түсіреді» десе, елдің СІМ Мевлют Чавушоглу Байдендің мәлімдемесін «көбіксөз» деп атады. Түркияның Vatan партиясының өкілдері осыған байланысты Анкараның Инджирлик әуежайынан АҚШ әскерилерін қуып шығып, әуежайды мемлекет өз бақылауына алуы қажет деп талап ете бастады. Бұл база Батыс коалициясының Сирия аумағындағы операциялар жасау үшін әскери жабдықтарды түсіріп,тиейтін база және авиашабуылдар жасайтын плацдарм ретінде пайдаланылып келген. Украина болашақ институтының халықаралық сарапшысы Илия Куса АҚШ президентінің армян геноцидін мойындау екі ел арасындағы саяси қарым-қатынасқа теріс әсер етеді, бірақ оны түбегейлі өзгертіп жібермейді деп санайды. Ол: «АҚШ пен Түркияның аймақтық проблемаларға, ғалымдық қауіпсіздікке, күрттердің жайына, мемлекетті басқару моделі ретінде адам құқықтары мен либеральды-демократиялық даму мәселелеріне қатысты көзқарастары әртүрлі. Сондай-ақ Сирия, Ливия, Ирак, Кипр, Греция және РФ қатысты екі елдің ұстанып отырған саясаттары бір-біріне қарама-қайшы» дей келіп, сөйте тұра осынау көп қайшылықтарына қарамастан, екі елдің геосаяси жағдайды аса шиеленістірмей, тәк-тәкпен ұстап отыруының өзі көп жағдайды аңғартса керек. Яғни, үлкен саясатта АҚШ пен Түркияны біріктіретін, мүдделестіретін мақсаттар одан да күшті деп түйіндейді. P.S.Байденнің армян геноцидіне қатысты мәлімдемесінен кейін АҚШ та оны жақтаушылардың да, қарсылардың да акциялары өтті. Құрама Штаттардың Анкарадағы елшісі Дэвид Саттерфилд Түркия СІМ-не шақыртылып, оған наразылық нотасы тапсырылды. Госдеп «сақтық үшін» 26-27 сәуір күндері америкалық консулдықтың жұмысын уақытша тоқтатты.
Дәулет АСАУ