Кейбіреудің тыйым салынғанға ынтызарлығы артып, құмарлығы күшейе түсетіні бар. Мысалы, «Қызыл кітапқа» енген, құрып бара жатқан жануарды жойылып кеткенше өз қолымен өлтіріп, қанына қолын малып үлгеруге құштар, сол үшін молынан шығындалуға даяр адамдар бар. Ондайлардың әрекеті «браконьерлік» деп бағаланып, қудаланады және жазаланады. Бірақ алда бұл тірлік заңдастырылуы ғажап емес. Еліміздің Экология министрлігі Африка тәжірибесін қазақ елінде енгізу бастамасын қолға алды.
2020 жылы БҰҰ және экологиялық ұйымдар дабыл қақты: пандемия Жер бетіндегі жануар атаулыға жаңа қатер әкелді. Адамдар жабайы жануарларды ойын-сауық үшін емес, тірі қалу үшін қыра бастаған. Себебі карантин енгізілуіне, туризм секілді тұтас салалардың тоқырауына байланысты әлемнің әр елінде тұрғындар жаппай жұмыссыз қалды. БҰҰ дерегінше, 2020 жылы 55 елде аштыққа ұшыраған адамдар саны 20%-ға күрт артып, 155 миллионға жетті. 2019 жылы тамақ таппай тарыққандар саны 135 миллион болатын. 2021 жылы жағдай ушығуы ықтимал. Яғни, әлемдегі жүздеген миллион ашқұрсақ адам тамақты табиғаттан іздеп, көзге іліккеннің бәрін жайпап тастау қаупі төнді. Осы орайда Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігінің Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитеті тосын ұсыныспен шықты: ол елімізде аңшылық фермаларын, сафари-парктер, «диче-фермалар» ашып, сирек кездесетін және жойылып бара жатқан аңдарды аулау ісін заңдастыруды ұсынды. Заң жобасы дайын, ол «Кейбір заңнамалық актілерге аңшылық саласын дамыту және жануарлар дүниесін сақтау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» деп аталады. Табиғат-ананың әр түлегін жан сала қорғауға тиісті шенеуніктер оларды өлтіруге заң аясында рұқсат етуді ұсынады. Неге? «Браконьерлерді және «Қызыл кітаптағыларды» қыруға іңкәрланған жандарды тыйым салумен тоқтата алмайсың», – дейді.Аңның досынан аңшының досына айнала ма?
«Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, жануарлар дүниесін қорғаудың ең сенімді жолы – тиімді аңшылық шаруашылықты ұйымдастыру. Солтүстік Америкада, Африканың бірқатар елінде жануарларды қорғау ісін экономикалық рентабельді ету – керемет нәтижелерге әкелді, жабайы жануарлар саны өсті. Адамзаттың табиғатқа қысымы қарқынды өсіп жатқанда енді аң аулауға тыйым салу және ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды (ЕҚТА) құру арқылы биологиялық әртүрлілікті сақтау мүмкін емес!» деген тосын байламға келді экология ведомствосы. Сонымен, Экология министрлігі қандай бизнеске жол ашпақ ниетте? Меморганның тұжырымдауынша, сирек және Жер бетінен құрып бара жатқан жануарларды вольерде, фермада өсіру және соңынан аңшылардың атуына ұсыну – экономиканың маңызды саласына айналып, төрт түлікті өсіруге балама бола алатын көрінеді. «Жабайы тұяқты жануарларды фермерлік өсіру – дәстүрлі мал шаруашылығына балама, аңшылық және ауыл шаруашылығының маңызды элементіне айналады. Ол экологиялық туризмнің дамуына серпін бермек. Сонымен қатар бұл ең құнды биологиялық ресурсты сақтаудың және қалпына келтірудің ең шынайы жолы» делінген министрлік әзірлеген заң жобасы тұжырымдамасында. Ведомство осы бизнесті өрістету үшін дәйектеме келтірді: «Көптеген елден айырмашылығы сол, бізде аң аулау парктерін орналастыру үшін шексіз мүмкіндік бар: бұталы жерлерді айтпағанда, миллиондаған гектар егістік жер пайдаланылмайды, қараусыз тасталған». Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитеті ұсынған статистикалық деректерге жүгінсек, аңшылық шаруашылығын жүргізу шығындары содан түсетін табыстан 6,6 есе асып түседі. Осыдан ой туады: егер бұл кәсіп байлық емес, шығын әкелсе, сала неге әрі қарай дамуда? Неге барлық субъектісі жабылып қалмаған? Ол ол ма, бұл кәсіпорындардың қожайындары бизнесін өрістетіп, жаңа инвестиция құюда: ресми мәлімет бойынша, аңшылық шаруашылық субъектілері жыл сайын өз қызметін дамытуға 2,3-2,8 миллиард теңге салады. Табыссыз, шығынды салаға миллиардтап инвестиция құятындай, кәсіпкерлер тіпті ақылсыз емес. Дегенмен олар мемлекет меншігіндегі және қорғауындағы жануарлар әлемінің өкілдерін өлтіргені үшін республикалық бюджетке әртүрлі төлемдер түрінде жыл сайын небары 150-190 млн. теңге ғана төлейді. Ендеше, көлеңкелі экономикамен күрес органдары бұл салаға да көңіл бөліп қойса, артық болмас.Білгенге, «Қызыл кітап» та бизнес
Министрлік экологияға жауапты шенеуніктер адамнан онсыз да залал-жәбір көріп, құрудың аз-ақ алдында тұрған жануарларға сафари ұйымдастырып, қуалап өлтірткізетін фермаларды бюджет қаржысы есебінен субсидиялауды ұсынды. Өйткені «жабайы жануарларды қолда өсіру қомақты қаржылық шығынды талап етеді». «Мемлекеттің қаржылай қолдауы тек қызметтің бастапқы кезеңінде керек. Әрі қарай шаруашылық өзін-өзі ақтауға көшеді. Ата Заңға сәйкес, жануарлар дүниесі мемлекетке тиесілі. Сондықтан аңшылық шаруашылық субъектілеріне жануарлар дүниесін қорғау және өсімін молайту міндеттері жүктелген. Олар әртүрлі төлемнің ауыртпалығын көтеруде: орман пайдаланғаны, жануарлар дүниесі объектілерін алып қойғаны, шаруашылық ішінде аңшылықты ұйымдастырғаны және басқасы үшін төлем төлейді. Сонымен бірге аң аулаушыларға аз құқық берілген және олар меморгандардың араласуынан қорғансыз: аң аулауға тыйым салады, мемлекет мұқтажы үшін жері өтемақысыз алып қойылады. Бұл орнықты бизнес жүргізуге мүмкіндік бермейді. Қазақстанда аңшылық шаруашылықтар өзін-өзі ақтайтын көрсеткіштерге қол жеткізбеді, олардың басым көпшілігі шығынды» деп аяушылық білдірді комитеттегілер. [caption id="attachment_138168" align="alignnone" width="1096"]
© коллаж: Елдар Қаба[/caption]
Қазақстанда аңшылық алқаптардың жартысынан астамы «аңшылардың қоғамдық бірлестіктеріне» және жекеменшік аң шаруашылығы ұйымдарына бекітіліп берілген. Егер Экология министрлігі әзірлеген заң жобасын Парламент қабылдаса, онда аталған жер телімдерін кері қайтарып алғанда, мемлекет осы жеке фирмаларға өтемақы төлеуге мәжбүр болады. Заң жобасында ондай өтемақы төлеу ережелерін әзірлеп, бекіту құзырын осы ведомствоға беру ұсынылады.
Бұған қоса, сафари-парктер мен «диче-фермаларды» субсидиялау ережелерін бекіту өкілеттігі де осы министрлікке тимек.
Көркем тілмен түйсек, Экология министрлігі аңның досынан аңшының досына айналып шыға келуі мүмкін. Оған аңнан аңшы жақын болмақ.
Меморганның байламынша, уәкілетті органға осындай жаңа құзырлар беру, субсидиялау мен қаржыландыру тетіктерін енгізу салаға жеке инвесторларды тартуға мүмкіндік береді.
Министрлік комитеті заң жобасының тұжырымдамасында тиісті есеп-қисаптарын ұсынды: «Бұхара бұғысы бойынша есептеу көрсеткендей, 7 жыл бойы субсидияласақ, бұғының бұл түрінің саны 878-ден 6 000-ға дейін өседі. Содан кейін оларды ату шегін анықтауға болады. Жетінші жылы алғашқы тобын табиғатқа шығару күтілуде, сол жылы оларды коммерциялық сату жолға қойылады. 7 жылда шамамен 544 миллион теңге субсидия беріледі. Жетісу қырғауылы 226 600-ден 1 150 000-ға дейін өседі деп күтілуде. Екінші жылы оларды табиғатқа шығару және коммерциялық сату мүмкін болады. 7 жыл ішінде төленетін жалпы субсидия 212 млн теңгені құрайды». Комитет атуға рұқсат етілетін өзге де сирек жануарлар бойынша ұқсас есептемелер ұсынуға әзір.
Сынның жебесі аңшы жебесінен өткір
Айтқандай, жаңа заң жобасы қолданыстағы «Жекелеген қару түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау жасау туралы» заңына өзгеріс енгізбек. Салдарынан, сирек жануарларды қыратын шетелдік және отандық аңшыларға осы мақсатта тек «отты қарумен» шектелмей, садақ және арбалетті пайдалануға рұқсат ету жоспарланып отыр. Азаматтар «бұған жол берілсе, адамдар жануарларды қинап өлтіре ме?!» деп алаңдайды. «Мен садақ пен арбалетке рұқсат етуге қарсымын!» деп жазады заң жобасының қоғамдық талқылауына қатысқан қоғам белсендісі Хорлан Мырзатаева. Эколог Кеңес Камалов биліктің бұл қадамына қайран қалды. «Жалпы, субсидия берсе, кез келген фермер бұғы және басқа да кез келген жануарды өсіруге ауысып алады. Мысалы, АШМ мол субсидия бере бастағаны сол еді, бұрын күріш, бидай өсіріп келген біраз аграршы майлы дақылдар мен жемшөп өсіруге көше қойды. Бұл – экономика заңы. Ол үшін сафари-парктерді субсидиялау қажет емес. Экология заңдылығы басқаша. Бүкіл өркениетті әлем басқа жолмен дамуда. Мысалы, Африканың сафарилерінде де туристер жай фотоға түсірумен шектеледі. «Қару асынып, қалағаныңды қыр» деп біз жаппай рұқсат беріп қойсақ, жаһандық экологиялық қозғалыстардың қуатты қарсылығына ұшыраймыз. Біз бұлай дамыған елдердің қатарына қосыла алмаймыз. Сондай-ақ бұл елдегі әлеуметтік кернеуді күшейтіп жіберуі мүмкін. Халық «қалталылар өлтіріп жатқан киік пен бұғыны біз неге атып ала алмаймыз?» деп ашынбасына кім кепіл?!», – дейді сарапшы. Белгілі биолог ғалым Мария Воронцова Африканың жағдайы қазір мәз емес екенін және оның өзгеге үлгі бола алмайтынын айтады. «Африканың үлгісі – қайғылы. Бұл континент әрқашан биоалуандылықтың орталығы болатын. Ондағы бай жануарлар әлемі саяхатшылардың ағылуына түрткі болды. Африка елдері бертінге дейін туристерге жабайы аңдарды атуға квота бөліп келді. Туризм олардың бюджетіне өте үлкен табыс түсіретін. Енді не болды? Фауна ресурсы таусылуға таяу. Аңдарды ату браконьерлік сипатта әрі қарай белең алуда. Пандемия кезінде Кения, Ботсвана және басқа да елдерде туризм дағдарды. Бүгінде Африкада саяхатшы жоққа тән. Қоршаған ортаны қорғау министрліктерінің бюджеттері нөлге тең. Бұрын олардың қазынасы туризмнен толығатын. Мысалы, Кенияның Жабайы жануарларды қорғау қызметі бюджетінің 90%-ынан айырылды. Салдарынан браконьерлермен күресуші бригадаларды жапты. Ал жануарларды, тіпті мүйізтұмсықтарды браконьерлер де, ашыққан қарапайым халық та қыруда» деп хабарлады маман. Осылайша, жабайы жануарларды жою Африкада кең ауқым алды. Конгодағы Вирунга ұлттық паркінде «Қызыл кітапқа» енген жануарларды аулауға құныққан кәсіби аңшылар соған тосқауыл қоймақ болған 13 рэнджерді (парк қызметкерлерін) өлтіріп кеткен. Негізі, мемлекет ел қаржысына сафариді субсидиялап, сирек жануарларды қыруға әуестенгендерді ынталандырудан сақ болғаны жөн.Елдос СЕНБАЙ.