Былтыр қараша айында Алматыда автобуста қолғабын жоғалтып алған қыздың оқиғасы тұрғындарды елең еткізген-ді. «Қолғапта тұрған не бар?» дерсіз. Алайда ол қыз жүйелі қызыл жегі дейтін сырқатқа шалдығып, сол дертпен күресіп жүрген еді. Ал бұл сырқат жайлы көбіміз біле бермейміз. Өйткені ревматологияның дамуынан, медицинаның осынау саласы емдейтін сырқаттардан да хабардар емеспіз. Сондықтан Денсаулық сақтау министрлігінің штаттан тыс бас ревматолог дәрігері Ғалымжан Тоғызбаевпен тілдесіп, саланың мәселелері мен жетістіктері жайлы сұхбаттастық. Білікті маман өңірлердегі маман тапшылығына алаңдаулы.
– БАҚ-қа берген сұхбатында шетелдік ревматолог «Қазақстандағы емдеу тәсілдері ескірген» деп айтқан еді. Бұған нендей жауап бердіңіздер? – Аталған мақала еліміздегі сайттардың бірінде жарияланған. Ішінде ревматолог маманның пікірі беріліпті-міс. Біріншіден, ол ревматолог маман емес. Екіншіден, мақалада «Қазақстанда ревматология саласы жоқ» дегендей пікір жазылған. Сондықтан біз редакцияға хат жолдадық. Айналып келгенде, бұл материал жарнама болып шықты. Олар дәріні жарнамалаған. Елімізде ревматология саласы жоқ емес, бар. Біразы хабардар болар, алғашында бұл сала кардиоревматология деп аталды. Кейіннен, 2011 жылы ревматология кардиологиядан еншісін алып, бөлек шықты. Сол жылы министрлік тарапынан №132 бұйрық шығып, ревматология саласы бойынша басым бағыттар белгіленді. Соның ішінде сала бойынша қандай ауруларды емдейтінін, қандай мамандар қажеті анықталды. Ережеге сай ревматолог маманның кабинеті жабдықталып, ген-инженерлік дәрі-дәрмек кабинеті ашылды. Толық бұйрықта жазылғаннан кейін облыс-облыста ревматолог мамандар пайда болды. Мысалы, 2011 жылы елімізде 78 ревматолог маман болса, қазір 250-ден асты. Бірақ бұл үлкен жетістік емес. Әрине, әлі де маман тапшы. Өйткені 2011 жылы 1 000-ға жуық кардиолог жұмыс істеген. Салыстырсаңыз, ревматологтердің саны әлдеқайда аз. Солтүстік Қазақстан облысы, Қостанай облысы, Батыс Қазақстан облысы, Ақтөбе облысы, Маңғыстау облысында бірен-саран ғана ревматолог бар. Бұл – жеткіліксіз. Үш мегаполисте ғана маман саны жеткілікті. – Маман тапшы деп мәселе көтеріп отырсыз. Сонда жастар бұл мамандыққа қызықпай ма? – Жалпы, ревматология жас мамандық. Елімізде екі жоғары оқу орны ревматолог мамандарды дайындап шығарады. Атап айтсақ, Семейдегі медициналық университет пен С.Асфендияров атындағы ұлттық университетте ревматология кафедрасы бар. Аталған ЖОО-лардың арқасында осы саланы меңгерген ревматологтер көбейіп келеді. Ревматология 200-ден астам ауруды қамтиды. Соның ішінде аутоиммундық ревматикалық ауруларды негізге алады. Жүрек, бауыр, бүйрек, қан, буын жүйесін қадағалайды. Мамандық турасында ТМД елдерін, соның ішінде Ресейді алып қарасақ, ревматологтердің саны айтарлықтай көп. Бірақ олар бұл көрсеткішті халық санына шаққанда жеткіліксіз деп есептейді. Сондай-ақ Ресейде ревматологиялық ғылыми институт бар. Бұл институт өткен ғасырдың 60-жылдары ашылған. Мұндай институттар дамыған елдерде де бар. Мысалы, Еуропа мен АҚШ-та ұлттық университеттің құрамында арнайы орталық жұмыс істейді. Мақсатымыз – елдегі ревматология саласын осы деңгейге жеткізу. Мәселен, Алматыда қалалық ревматологиялық орталық бар. Бұл – жеткіліксіз. Өйткені адамдар орталыққа келіп емделу үшін 3-4 ай бұрын қабылдауға жазылады. Жасыратыны жоқ, аталған жерде емделуге қол жеткізудің өзі оңай шаруа емес. Саланың дамуын бір ғана қалалық орталық бойынша қарасақ, әлі де жұмыс көп. Ғылымның бір орында тұрмайтыны тағы бар. Жыл сайын жаңа әдіс, жаңа ем, жаңа үрдіс пайда болады. Сол себепті елімізге ревматология институты керек. Республикалық бір орталық болса, бәрін жан-жақты бақылай аламыз. Әлемдегі ғылым көшіне ілесіп, біз де саланы тереңірек зерттер едік. Өйткені елімізде мұндай мүмкіндік бар. Ревматология саласында профессорлар, ғылым кандидаттары, PhD докторанттар бар. Осылардың басын қосып, мемлекет мүддесіне жұмылдырсақ. Сол үшін институт құру жайын 2022 жылға арналған жоспарға қосып, министрлікке ұсынып жатырмыз. – Ал заманауи медицинада артрит, артроз, остеохондрозды қалай емдейді? – Қазір буын ауруларына, аяқ-қолдың сырқырауына қатысты жарнамалар көп. Әрине, ел тұрғындарының шамамен алғанда 60%-ын буын аурулары мазалайды. Бұл аурулардың себебі әртүрлі. Суық тигізу, ағзадағы басқа да аурудың буынға тигізген зардабы әсер етеді. Зат алмасу процесі бұзылып, соның салдары себеп болуы мүмкін. Түрлі инфекцияның да ауру тудыратынын есте ұстаған жөн. Мысалы, қазір COVID-19 инфекциясымен ауырып жатқандар көп. Коронавирустан кейін буын ауруына шалдыққандар да жетерлік. Осылайша, себебіне қарай емдеу түрін белгілейміз. Жарнамада көрсеткендей, кішкентай жақпамайдан ауру жазылмайды. Мәселен, кейінгі 1 жыл ішінде ай сайын Қызылорда облысына барып, ем-шара жасап жүрмін. Байқағаным, адамдар мешіттің жанында сататын монталин атты Индонезияның шөп дәрісін алады. Оның құрамында гормон бар. Әрине, бұл дәріні ішкен адам жүрмейді, ұшады. Өзін жеңіл сезініп, рақаттанады, терлейді. Бірақ келе-келе кері әсер етеді. Бүйректің, ішкі құрылыстың жетіспеуіне алып келеді. Сүйегі босап, остеопороз аурына шалдығады. Сондықтан жарнамасы жер жарған дәріні сатып алмас бұрын дәрігердің көмегіне жүгініңіз. Мысалы, барлық адамды бірдей дәрі-дәрмекпен емдемейміз. «Салмақ тастаңыз», «өмір ритміне қимыл-қозғалысты көбірек қосыңыз», «қимылдағанда жүрісіңіз дұрыс емес, буынға салмақ түседі» дегендей кеңес береміз. Мәселен, тізесі ауыратын адамға жайтабан аяқкиім киюге болмайтынын біразы біле бермейді. Сосын остеохондроз деп жатамыз, бұл мойын омыртқа мен омыртқада проблема барынан хабар беруі мүмкін. Мұны спондилоартроз деп атаймыз. Бұл жағдайда сүйек шеміршек аралық майды аз бөліп, салдарынан шеміршек майланбай бір-бірін қажайды. Оған қандай ем жасау керек? Тіннің сезімталдығын көбейтіп, май бөлу қабілетін қалпына келтіру қажет. Ревматикалық аурулардың еміне байланысты жасалу әдісі оңай дәрілерден бастап, қиынына қарай жүреміз. Әсіресе, артрит, қызыл жегі, аутоиммундық басқа да ауруларға арнайы жоғары технологиялық тәсілмен жасалған дәрі-дәрмекті қолданамыз. Оның ішінде кейбір дәрі түрі мемлекет тарапынан халыққа тегін беріледі. Ревматоидты артриттің белгілі бір деңгейінде синтетикалық ауруларға қарсы дәрі көмектеспесе, ген-инженерлік биологиялық дәрі береміз. Мысалы, голимумаб дәрісінің бір екпесінің бағасы 100 мың теңгеден қымбат. Оны айына бір рет тағайындаймыз. Осылайша, әлемдік деңгейдегі ем жүргізуге барымызды салып жүрміз. – Осы тұста инекция мен алтын инемен емдеу тәсілдеріне көзқарасыңыз қандай? – Жалпы, алтын ине Шығыс медицинасына жататын ем. Мәселен, остеоартроз, ревматоидты артритте арнайы ауруды тоқтататын ем қолданып, оған қоса физиотерапия алып, массаж бен алтын ине салдыратын болса, бұл қосымша ем есебінде жүреді. Бірақ алтын инемен емдеуді негізгі ем ретінде қолдануға қарсымын. Ал қосымша ем ретінде емдеу курсын алғанын қолдаймын. Инемен ауруды меңдетпей, тоқтатамын деп ойлау фантастикалық кино көргендей әсер қалдырады. Бұл дәлелді медицинаға жатпайды. Ал инекцияға келсек, оны неліктен терінің астына салады? Бұл дәрі түрі бауыр, бүйрек арқылы сыртқа шығады. Сондықтан инекцияны бірнеше ағзаның көмегімен сыртқа шығарады. Ауруды өршітпей, тоқтату үшін жасалатын ем түрі. Алайда әр емнің белгілі бір дозасы болады. Мысалы, осыдан 20 жыл бұрын емдеу барысында гормоналды ем қолданатынбыз. Қазір жаңа технология дамып, күшті дәрілер тараған сайын гормон қолдануды азайттық. Ревматоидты артритқа 10 мг преднизолонды ұзақмерзімге, 1 жылға тағайындасақ, қазір оны 1-2 айдан асырмауға тырысамыз. Халықаралық стандартқа сәйкес, 1 айдан астам гормон беру зиян. Маған терапевтің қабылдауынан кейін адамдар келеді. Оларға маман «сенде ревматоиды артрит, аяқ-қолың қисайып, жүре алмай қаласың, дайын бол», – дейді. Ревматолог маман ретінде келушілерге жеке-жеке түсіндіремін. Егер уақытылы ем қабылдаса, аяқ-қолы қисаймай, мүгедек болмайтынын айтамын. Ем-шара қабылдауға келетіндердің дені жұмысқа жарамды 30-40 жастағы адамдар. Негізгі міндетіміз – адамдарға насихат арқылы, аурудың қыр-сырын түсіндіру. Қорықпай, ары қарай емделіп, ертерек маман көмегіне жүгінсе ауруды жеңуге болады. Облыстарды жиі аралайтын дәрігер ретінде түсінгенім, қалалы жерде, әсіресе Алматыда адамдар денсаулығына ерекше көңіл бөледі. Уақытылы тексеруден өтіп, ем қабылдайды. Қызылорда сияқты қалалардың тұрғындары денсаулықты қадағалауда енді-енді қатарға қосылып жатыр. Олар ауру бойына тараған соң барып, емделуге келеді. Сондықтан емнің нәтижесі де жоғары болмайды. Адам ертерек ем іздесе, шығын да көп болмайды, өмір сүру сапасы да жақсарады. – Жастар арасында қызыл жегі ауруымен ауыратындар көбейгенін атап өттіңіз. Бұл қандай ауру? – Иә, жүйелі қызыл жегі – аутоиммундық ауру. Бұл аурудың негізгі себебі белгісіз. Көбіне, инфекция мен стресс себеп болуы мүмкін. Аталған аурумен жас қыз-келіншектер ауырады. Арасында мектеп бітіріп жатқан, университетте оқып жатқан қыздар да кездеседі. Аурудың негізгі белгісі буын ауырады, шаш түсіп, бетте қызарған белгілер пайда болады. Ауыз ішінде жара шығады. Бірнеше ай дене температурасы жоғарылайды. Осындай белгілер бар болса, бірден ревматолог маманға тексерілуге келіңіз. 30-40 жыл бұрын осы ауруға шалдықса, өмір сүру ұзақтығы 5 жылдан аспайды деп айтатын. Қазір ертерек ем жасасақ, біраз жыл өмір сүруге мүмкіндік бар. Айта кетерлігі, ауруға күннің сәулесі тікелей зиян келтіреді. Бүйректің жетіспеушілігіне, жүрек ауруына, ішкі ағзалар қызметінің бұзылуына алып келеді. Көбінесе, бүйрек жұмысының әлсіреуіне әкеліп, қыз балалардың аяғы мен бет-жүзі ісіп, оған жүрек ауруы қосылып, тез арада қайтыс болады. Сөйтіп, өлім себебін жүрек ауру деп бекітеді. Осылайша, статистика бойынша да жүрек ауруы диагнозымен қайтыс болғандардың қатарына қосылады. Негізі, бұл ауқымды мәселе. Мысалы, жүйелі склерозды алатын болсақ, жас қыз-келіншектердің қан айналымы дұрыс жүрмей, аяқ-қолының саусақтарын кесіп тастайды. Өкпе фиброзына шалдығып, тыныс алу нашарлайды. Міне, осындай қорқынышты диагноздар көп. Қайталап айтайын, бұл ауру түрі жас қыз-келіншектерде жиі кездеседі. Олардың Lupus деген әлеуметтік желіде арнайы тобы бар. Жүйелі қызыл жегі, жүйелі склероз бен ревматоиды артритке шалдыққан, аутоиммундық аурумен ауырып жүрген жас қыз-келіншектер аталған ұйымды құрып, халыққа ауру жайын түсіндіріп жүр. Қандай ем жасап жатқанын, Қазақстанда осындай ауру түрі бар екенін көрсетеді. Жаныңызда жүрген жақыныңыз осы ауруға шалдығуы мүмкін екенін ескертеді. Ем түріне келсек, синтетикалық иммунды жүйені басатын дәрі-дәрмек түрлері бар. Биологиялық дәрілер, ген-инженерлік препараттар тағайындаймыз. Бүйрек жетіспеушілігі пайда болған кезде белимумаб деген дәрі бар. Осы препаратты мемлекет тарапынан қыз-келіншектерге тегін берсін деген талап қойып, арнайы бұйрыққа өзгеріс енгізуді сұрап жатырмыз. Жалпы, республикамызда ауру белгілері түсініксіз болса, ревматологтің қабылдауына жібереді. Елімізде Кардиология және ішкі аурулар институты бар. Бірақ бұл жерде жүйелі қызыл жегіге шалдыққан ауруларды емдеуге төсек-орын жетіспейді. Тиісті деңгейде емдей алатын мүмкіндік жоқ. Кішігірім бөлімшелер болғанымен, ғылыми институт деңгейіндегі көмек көрсететін емдеу орны жоқ. Осыған мемлекеттің назарын аударып, дабыл қақсақ дейміз. – COVID-19-бен ауырғандардың арасында буын ауруларына шалдыққандар бар екен. Оларға екпе алуға бола ма? – Осыдан біраз уақыт бұрын коронавирустан кейін буыны ауырғанын айтып, жас жігіт келді. Оның шынтақ буыны жазылмай қалған. Кейіннен оның қан талдамаларын зерттеп, жүйелі қызыл жегі деген диагноз қойдық. Ел арасында коронавирустан кейін болған асқыну жүйелі қызыл жегі мен ревматоидты артритке алып келген жағдай көп. Егер ауру өршімей, төмен деңгейде болса, вакцина салуға болады. Мысалы, 15 мг преднизолон қабылдап, ем алып жатқан емделушім бар-ды. Бір айдың ішінде жағдайы жоғары деңгейдегі қабынудан орташа деңгейдегі қабынуға түсті. Емханада оған вакцина салыпты. Сөйтіп, вакцинадан кейін ауырып, төсек тартып жатып қалған. 3-4 аптадан кейін қалпына келді. Халықаралық тәжірибедегідей, егер 10 мг-дан артық преднизолон қабылдаған адамдарға вакцина қабылдау ауыр. Бұған баса көңіл аудару керек. Ауру орташа деңгейде болса, вакцина қабылдауға болмайды. Қабыну деңгейін анықтап, жеңіл түрі болса, екпе алуға болады. Егер адам коронавируспен ауырғаннан кейін буын-буыны ауырғаны қойса, вакцина салуға рұқсат. Оған ешқандай кедергі жоқ. – Әңгімеңізге рақмет!Сұхбаттасқан Айзат АЙДАРҚЫЗЫ