Өзен-көлдер тартылып барады

Өзен-көлдер тартылып барады

Бабаларымыз « Сол сияқты Қызылорда облы­сындағы Кіші Арал теңізімен қатар  көлдер жүйесі және егін алқап­та­рына нәр беретін Сырдарияның деңгейі де сол трансшекаралық мә­­­се­­лелерге тікелей байланысты бо­лып тұр. Ондағы Аманөткел ауы­­лына қарасты Лайкөл, Сарыкөл, Қамыс­тыбас көлдерінің суы жаға­дан 500 метрге дейін алшақтап, жиегі сор, балшыққа айналған. Ал Қам­баш су айдыны болса, жағалау­дан 200-250 метр қашық­тықта жатыр. Көлдердің жағдайы сондай бол­ғандықтан, алдағы 5-6 жылда Арал теңізі де кеме қайырлап қалатын деңгейге жетуі ықтимал. Себебі қа­зір Кіші Арал теңізіндегі 22 мил­лиард текше метр су алдыңғы жыл­дардағысынан 5 миллиард текше метрге аз екен. Сондықтан Сырда­рия өзеніне тағы бір тоспа салынуы мүмкін. Облыс әкімдігінің мәліме­тінше, оны жүзеге асырудың өзіне 3-4 жыл уақыт кетеді. Оған дейін теңіз құрғап қалмауы үшін оны насос арқылы сақтап қалу көздел­ген. Алайда эколог Сайлаубай Жұба­тыров 18 мың гектар аумақты су сорғы құрылғыларымен қарық қыла алмаймыз деген пікірде. Өйт­ке­­­ні теңізге Сырдария өзені арқылы кемінде жылына 2 миллиард текше метр су түсуі қажет екен. Осы орайда, жергілікті тұр­ғындары «Ақ теңіз» атаған Балқаш көлі де жыл сайын азайып бара жатыр. Оған негізгі өзендер – Іле, Ақсу, Көксу, Тентек және толып жатқан жерасты сулары батыс жағы­нан құйса, оңтүстік-шығы­сы­нан Лепсі мен Аягөз өзендері қо­сылып жатыр. Бірақ бізге Бал­қаш­қа құятын Іле өзенін пайдалану үшін де сол баяғы Қытай көршімен келіс­сөздер жасасуға тура келіп тұр. Ал ғалымдар ол жұмыстың тым баяу жүр­гізіліп жатқанына наразы. Өйт­ке­ні 18 мың шаршы шақырымды  алып жатқан Балқаштың су кө­лемі – 100 текше шақырым. Ал сырттан келетін судың 80 пайызы Іле өзенінің еншісінде. Алайда оның бойына қытайлар 40 су қой­масын салып, суармалы егістік алқаптарын 500 мың гектарға ұл­­ғайтқан. Сөйтіп, Балқашқа құятын су деңгейін азайтып отыр. «Егер Іледен келетін су азая берсе, Шал­қар шығанағын құрбандыққа ша­луға тура келеді. Ол жаққа су бар­мас үшін дамба салу керек. Сонда Балқашты тұтас сақтап қалу­ға бо­лады. Бірақ бұл да уақытша амал. Егер сырттан су лайықты мөлшерде келмесе, көл деңгейі азая береді», – дейді «Балық шаруашылығы» ҒЗИ Балқаш қалалық филиалының аға ғылыми қызметкері Вячеслав Цой.

Күріш жемесек, Сыр тереңдей ме?

Сонымен, мұхиттан алыс, Еу­разия құрлығының кіндігінде орна­ласқан Қазақстанның жері кең болғанмен, суы тапшы елдердің бірі екені белгілі болып қалды. Сон­дықтан бұл мәселе біз үшін аса өз­ек­ті тақырып. Енді тиісті министр­ліктер Президенттің 2030 жылға қарай суармалы жер көлемін 3 мил­­лион гектарға дейін жеткізу жө­ніндегі тапсырмасын орындауға кірісіп кеткен. Ол үшін суды көп қажет ететін дақылдардың үлесін азайту, сондай-ақ тиімділігі жоғары дақылдардың (көкөніс-бақша, жем-шөп, майлы дақылдар) алқаптарын ұлғайту арқылы егіс алқаптарын әр­тараптандыру жұмыстарын жүр­гізіп жатыр. Бір анығы, елімізде егіске берілетін судың 28 пайызын күріш алқабы қамтыған. Енді 2030 жылға дейін Қызылорда, Алматы және Түркістан облыстарындағы күріш алқаптарын 29 мың гектарға азайтып, сол арқылы жыл сайын 1 текше шақырым суды үнемдеу көзделіп отыр. Мысалы, бүгінде күріш егісінің жалпы ауданы – 104 мың гектар. Осы алқаптарды суа­руға жыл сайын 3,8 км3 су жұмса­­лады екен. «Ауыл шаруашылығы үшін ағымдағы қажеттілік 15 км3 болса, 2030 жылы оның үстіне тағы 11,7 км3 су керек болады. Мұндай көлем біздің өзендердің суару қабі­леттілігінен асып түседі. Ал біздің өзендердің егістіктерді сумен қамта­масыз ету мүмкіндігі 19,8 текше ша­қырымнан аспайды. Осыған байланысты, келешекте 3 миллион гек­тарды сумен қамтамасыз ету үшін күріш егісін қысқарту қа­жет», – дейді Экология, геология және табиғи ресурстар вице-ми­нистрі Серік Қожаниязов. Сол сияқты ылғалды көп қажет ететін дақылдардың бірі – мақта алқаптарын да азайта бастадық. Биыл күріш алқабы 8,1 мың гектарға қысқарса, мақтанікін бірден 18 мың гектарға шолтаң еткізіппіз. Мақта­ны қайдам, әйтеуір былтыр елімізде 199,4 мың тонна күріш өндіріліпті. Ал 2015 жылдан бері күрішті өндіру мен қайта өңдеу саласында жалпы құны 2,3 миллиард теңге болатын 8 инвестициялық жоба іске асқан. Енді міне, су тапшылығын азайту желеуімен жалпы күріш алқабын 95,6 мың гектарға дейін азайтып тын­дық. Күріш жеуді азайтсақ, Сыр­дария мен Іле өзендерінен су алу балансы үнемделетін көрінеді. Қай­дам, көршілермен трансше­каралық өзендерді өзара бөлісуді келіспесек, мына шешім қысқа көрпені басқа тартып, табаны жалтырап жатқан әпендінің сиқы сияқты екен.

Еркеғали БЕЙСЕН

Ұқсас жаңалықтар

Жаңалықтар
Алматыда тағы жер сілкінді: қала 9-10 балдық сейсмикалық аймақта орналасқан
Жаңалықтар
«Ол – жүрегім сүйер соңғы адам»: әнші Ақбота-Нұр Сейітмағамбет жазбасымен о...
Жаңалықтар
Қазақстандық мектеп оқушылары қысқы каникулда қанша күн демалады?
Жаңалықтар
«Әйеліме әлемді көрсетемін деп уәде бердім»: актер Жанатбек Бәйтеков отбасы...
Жаңалықтар
Актер Сәбит Әбдіхалықовтың әйелі қуанышты жаңалығын жеткізді
Жаңалықтар
"Зәкең болған соң ешбір арна қабылдамады": Мақпал Жүнісова 30 жыл бұрын тү...