Қарызға белшесінен батқан қоғам
Қарызға белшесінен батқан қоғам

Қазақстандықтардың банк ал­дын­дағы несие қарызы жан ба­сына шаққанда 420 мың теңге­нің үстіне шыққан. Бүгінде ел аза­мат­тарының қаржы мекемелеріне берешегі 7,9 триллион тең­ге­ден асты. Халық алған несие­нің 90%-ы тұрғын үй жағ­дайын жақсарту мен тұтыну­шылық мақсатқа жұмсалған.

Біздің елде қарызға өмір сүру үй­рен­шікті жағдайға айналып кеткені соншалық, эко­номикалық белсенді қауымның 80%-ның басында бірден, екіден, тіпті үштен не­сиесі бар. Қаржы нарығын талдайтын «Бірін­ші кредит бюросы» ЖШС атқарушы ди­ректоры Әсем Нұрғалиеваның айтуын­ша, несиелеу жүйесіне жыл сайын жаңадан 500 мың адам қосылады екен.

Бір қарағанда, бұл адамның жеке ба­сы­ның ісі сияқты, бірақ, түптеп келгенде, ол - мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық тұ­­­рақтылығының ең көкейкесті мә­се­ле­лері­нің бірі. 2019 жылы Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың Жарлығымен кепілсіз тұ­тынушылық қарызы бар 500 мың адам­ның жалпы сомасы 300 мың теңгеге дейін не­гізгі берешегі мен оған есептелген өсі­ма­қы қарыздарын өтеуді мемлекеттің өз мойнына алуының бір сыры осында. 

Жұрт несиені не үшін алады?

Ең алдымен жұрт қарызды не үшін ала­­тынына көз жүгіртейік: жеке тұлға­лар­дың ссудалық портфеліндегі 7,9 трил­­лион теңгенің 59%-ы – тұтыну­шылық несие, 30%-ы – тұрғын үй несиесі. Тұтынушылық не­сиенің жайы белгілі: теледидар, тоңа­зытқыш, электр плитасы, телефон, үтік, шәйнек сияқты күнделікті өмірде қажетті тұр­мыстық зат­тар. Оның бірде-бірі рес­публика аума­ғында шығарылмайды, бәрі ше­тел­ден тасымалданады. Сондықтан да бағасы қымбат.

Ал тұрғын үй жайына келсек, қазір 24,4 мың адам апатты баспанада өмір сүріп жат­қанын, одан бөлек, 550 мың адам мем­ле­кеттік қордан берілетін үй кезегінде тұр­ғанын ескерсек, ол да ешқашан өзек­тіл­ігін жоғалтқан жоқ. Ал ешқандай есепте жоқ, үйсіз-күйсіз жүргендер қаншама?! 

Енді осы екі мұқтаждыққа таза «ұлт­тық» факторды қосыңыз: қазақ жағдайы қан­шалықты мүшкіл бола тұрса да (жұрт­тан қалмас үшін), балаларының үй­лену тойы үшін банктен қыруар қарыз алады. Қайта кейінгі екі жылда індетке бай­ланысты ел ішінде той-томалақ азайып, талай ұл мен қыз «арзанға» отба­сын құрып алып еді, бірақ осы бір ысырап­шыл­дық мінез әлі де тыйыла қойған жоқ.

Қарыз қамыты

Бүгінде елдегі екінші деңгейлі банк­тердің несиелік портфелінің 30%-ы проб­ле­малы деп танылған. Яғни, көпшілік ал­ған несиелерін уақтылы өтей алмай жа­тыр. Оған борышкерлердің бірінің жа­лақысының жеткіліксіздігі себеп болса, ен­ді біреулерінің табыс табарлық жұмысы жоқ. Осыдан қиналған адамдар бір несиені екін­ші несиемен жабу үшін банктерден қа­рыз алуға тағы кезекке тұрады. Яғни, ты­ғырыққа тығылған жұрт несиеден құты­ла­мын деп бұрынғыдан бетер берешекке бата түседі.

Белгілі қаржы сарапшысы Олжас Құдайбергенов: «Адамдарға әйтеуір бір­деңе қылып өмір сүру керек. Егер 2019 жы­лы несиелерін кешіргендердің ба­сын­дағы жағдайын сұрап көрсең, олар ең бірін­ші туған-туыстарына, дос-жаран­да­рына берешек болған, сосын қарыздарын қай­тару үшін банктерден несие алған. Ақыр аяғында банктердің несиесін қай­таратын ақшасы болмай, пұшайман күйге түскен», – деді.

Әлбетте, қара халық мұқтаж болған­дық­тан, басқа амалы қалмағандықтан, банк­тен несие алады. Әйтпесе, біздегі қар­жы институттары белгілеген 15-20 % өсі­мақымен несие алуға кім құштар дей­сіз?! Оған комиссиялық алымдар мен жа­сырын үстемелерді тағы қосыңыз. Біз­дегі банктердің мөлшерлемесі қан­ша­лық­ты жоғары болса да, халық күнкөріс үшін бәрібір несие алуға мәжбүр. Өр­ке­ниетті мемлекеттерде (Еуропада, АҚШ-та, Жа­по­нияда, басқа да елдерде) банктердің мөл­шерлемесі 2-3 %-дан аспайды. Жер­гілік­ті халық тіп­ті оның өзін қымбат­сы­на­ды. Ал мұн­дай мөлшерлеме қазақ үшін ер­тегі сияқ­ты.
Айтпақшы, халық кейінгі жылдары ден­саулығын сауықтыру үшін несие алуды азайтқан. Одан адамдардың денсаулығы күрт жақсарып кете қойды деп ойлау әбес­тік болар, бұл көпшіліктің күнкөрісі на­шар­лай түскенін білдірсе керек.

«Қара дәптерге» не жазады?

Елордада үлкенді-кішілі азық-түлік дү­кендерінің көпшілігінде елдің қарызын жа­зып қоятын «қара дәптер» бар. Дү­кен­шіге көзтаныс болып қалған келушілер ақ­шасы жоқ болса, «қара дәптерге» қары­зын жаздырып, қажетін ала береді. Бұл енді таза қазақстандық «ноу-хау». Ресейді қайдам, ал Еуропада, Америкада немесе Күн­шығыс елінде ондайды елестету мүм­кін емес. Біздің көнбіс халық күнкөріс үшін оған да көнген. Дүкеншіге тауарының қарыз­ға болса да өткені керек, ақшадан қы­сылған жанға жаздырып болса да тамақ алып ішуі керек.
Елордадағы Сейфуллин көшесінің бас жа­ғындағы 4-5 дүкенге кіріп шықтық. «Жан и К» дүкенінің иесі Әбдумәжит Тас­танұлы сауда орнын жалға алып, жұмыс істеп жатқанына 3 жылдан асқан екен.

– Дүкенге келген 10 адамның 3-еуі қарыз­ға жаздырып әкетеді. Қазір жұрт жаз­дырып алған азық-түліктің қарызы 800 мың теңгеден асып кетті. Кейбір кісілер 50-60 мың теңгеге дейін қарыз. Бұл аудан­дағы үйлер мемлекеттік бағдарламамен салынған ғой, пәтер жалдап тұратындар көп, олар жиі көшіп-қонып жүреді. Кей­біреу­лері берешек­терін бермей қашып ке­теді. Ақшасын 2-3 ай, тіпті жарты жыл­дан кейін әрең қайтаратындар бар, – дейді ол.

– Қарызын қайтармайтын адамға неге бересіз? – деймін.
– Қалай бермейсің? Біреуі жалынып, ақыр­ғы сөзін айтып тұрып алады. Біреу­лері­нің жалақысын кешіктіріп жатады, енді біреулерінің тұрақты жұмысы жоқ. Оның үстіне, олар арақ-шарап алып жат­қан жоқ қой, нан, су, вермишель, қант, өсім­дік майы сияқты ас-ауқат сұрап тұрған соң бетін қайтара алмайсың.
«Әмина» дүкенінің сатушысы Нұргүл Ерболқызы:

– Жаңа жылдан бері тауарлардың баға­сы қатты қымбаттады. Темекі мен арақ ба­ғасына 50-100 теңге қосылды. Шоко­лад­тар 40-50 теңгеге өсті. Нан бұрын 85 теңге болатын, енді 90 теңгеге әкелетін болды. Біз үстінен 5 теңге қосып, 95 теңгеге сата­мыз, кей дүкендер 100 теңгеден сатады. Жал­пы, тауардың бәрі қымбаттап кетті ғой. Жұрт бағаны құдды мен өсіріп жат­қан­дай ренжиді, көтерме саудадан жет­кізе­тін бағасы сол болса не істейміз?! Қа­рыз­ға бермесең, ренжіп, дүкенге келмей кете­тіндер бар. Бізге клиенттің көп болға­ны керек, әрине, олар төлем төлеуге қабі­летті болса жақсы ғой. Айналадағы дүкен­дер­дің бәрінде де жұрттың қарызын жазып отыратын «қара дәптер» бар. Міне, қазір сатып алушылар дүкенге 550 мың теңге қарыз, – деп сатушы суырмадан қалың дәп­терді алып көрсетті.

Жыл сайын нарық бағасының қым­бат­тауымен бірге ақшаның құнсызданып бара жатқанын да ескерген жөн. Осыған орай, Кәсіподақтар федерациясы төрағасының бірін­ші орынбасары Сатыбалды Дәу­лета­лин жалақыны индексациялауды заңмен бекітуді ұсынды.

– Жалақыны индексациялау – маңыз­ды мәселе. Біз Еңбек кодексіне ғана емес, Конс­титуцияға жұмысшылардың жала­қысын, сондай-ақ түрлі әлеуметтік төлемді индексациялау туралы норманы енгізу керек деп санаймыз, – деді ол.

Өкінішке қарай, заңда мұндай норма жоқ. Дегенмен 2016 жылдан бастап ин­дексациялау талабы үшжақты салалық ең­бек шарттарында жазылатын болды. Ол ен­ді жекелеген компаниялардың өз құ­зырындағы мәселе.
P.S. DF Eurasia компаниясының 20-65 жас ара­лығындағы 12 мың қазақстандық қатыс­қан зерттеуіне жүгінсек, ел азаматтарының 63%-ы егер жұмысын жоғалтса, күнкөріс көзінен айырылады екен. Ал депозитіміз бар дегендердің 23%-ы банктегі жинағының тек үш айға дейін ғана күнкөрісіне жететінін айтқан. Сондай-ақ жұмыс істеп жүрген­дердің 12%-ы жалақысының бір айдан екінші айға жетпейтінін, сондықтан ай соңында тамыр-таныстарынан қарыз ала­тынын мойындаған. Ал қарыз дегеніңіз де несиенің бір түрі. Тек пайызсыз.
Дәулет АСАУ