Тәуелсіздік алған 30 жыл ішінде бұл мәселе БАҚ бетінде ауық-ауық көтеріліп жүр. Кезінде Шерхан Мұртаза «арада ұрпақ өтер, келер ұрпақ тазаланар» деп үміттенген-ді. Қазір – ова, - еваны былай қойғанда, «Жаппаркеліні, Берік әулеті» деп жазуды шығардық. Ататегімізге келгенде, бірізділік жоқ. Одан қалса, орысша қосымшадан толық арыла алмай жүргенімізге біршама уақыт болғаны бар.
Ататекке қашан ребрединг жасаймыз?
Иә, бүгінде тегіндегі жалғауға қарап адамның қай жылдары дүниеге келгенін бағамдауға болады. Мәселен, өткен ғасырда туылған адамдарда көбінесе -ова, -ева, -ина, -ин жұрнағы кездеседі. Одан кейін 2000 жылдардың басында -тегі деп жазу сәнге айналған-ды. Оның ішінде -ұлы, -қызы деп жаздыру да бар. Ал кейінгі жылдары есімі мен әкесінің не бабасының есімін жұрнақсыз жазу кең тарап жатыр. Кейде «келіні», «әулеті» деп жаздырғандарды кезіктіресіз. Қала берді, ілік септігінің -дың, -дің жалғауларын қосатындар да шықты. Қазбалай берсек, сөздің бір ұшы атына туған қаласын қосып, оған -әл қосымшасын жалғайтындарға тиеді. Қысқасы, бір елде тегін жаздыру үшін он шақты үлгі қолдануға болады. Осы орайда, құжатта аты-жөнін жаздырудың заңды үлгісін қолданысқа енгізу қажет тәрізді. Зиялылар бұл мәселені бірнеше мәрте көтергенімен, ел арасында жағымпаздана қостаудан артық демеу жоқ. Айтқан сөз айтқан жерде қала береді.
Ал мұндай істің басын аты-жөніміздегі орысша жұрнақтан құтылудан бастау қажет. Осы түйткіл төңірегінде әлеуметтік желіде бірнеше жыл бойы насихат жүргізіп келе жатқан ұстаз Дархан Ардақұлы да «Рухани жаңғыруды» ататекті жаңғыртудан бастау керегін атап өтті.
«Кезінде Әлихан Бөкейханұлы: «Қазақтың аты-жөнін орыс халқына еліктеп, «-ов,-ев» деп жазу тоқтатылсын. Бұдан былай, қазақ азаматтары өз аты-жөндерін ұлттық дәстүрмен Абай Құнанбайұлы деген сияқты жаздырсын, біз де Ахмет Байтұрсынұлы, Әлихан Бөкейханұлы болайық»,– деген екен. Өзім де тегімді Ардақұлы деп өзгерткенмін. -Ов,-ев, -ова,-ева-дан құжат бойынша құтылу оңай, бірақ психологиялық жағынан қиын. Көпшілігі құлдық санадан шыға алмайды. Қазақша сөйлейтін қазақтардың өзі де «ой, уақыт жоқ, құжаттың барлығын ауыстыру керек» деп жатады. Оның бәрі бос әңгіме, сылтау. Уақыт жоқ емес – ниет жоқ», – дейді ол.
Расымен, орысша жалғаудан құтылғыңыз келсе, ХҚКО барып, «тегімнен қазақтың салт-дәстүріне байланысты –ов, -ев жұрнағын алып тастауыңызды сұраймын» деп арыз жазасыз. Әрине, одан кейін тегіңізге ыңғайыңызға келетін қосымшаны жалғауды өтінесіз. Мысалы, Самат Маратұлы немесе Самат Жексен дейтін нұсқаны таңдайсыз. Оған қосымша ретінде жеке бас куәлігі үшін 0,2 АЕК, төлқұжат үшін 4 АЕК көлемінде ақы төлейсіз. Ал орталық арызыңызды 3-7 күн ішінде қарап, шешім шығарады.
Ел айтып жүрген мәселе неде?
Аты-жөнін қазақыландырған танысымызға «басқа құжаттар үшін әурелеп жүрген жоқ па?» деп сұрақты төпелететініміз бар. Себебі қоғамда стереотип қалыптасып қалған: «бір жеке куәлігін ауыстырсаң, қалғанын да ауыстыруға тура келеді». Заңгерлер мұндай мәселе тумайтынын алға тартып отыр. Мысалы, тегіңізді қазақыландырғанда жеке куәлігіңіз бен төлқұжатыңызды ала барасыз. Артынша туу туралы куәлікті, неке куәлікті, диплом және тағы басқасын ауыстырудың қажеті жоқ. Өйткені ЖСН өзгеріссіз қалады. Яғни, жаңа текті де, ескі текті де компьютерден іздегенде бір адамның ЖСН көрінеді. Ал баланың туу туралы куәлігінде сіздің ескі тегіңіз көрсетілсе, алаңдамаңыз. Заңға сәйкес, «Неке және отбасы туралы» кодекстің 64-бабында көрсетілгендей, ата-анасы тегін өзгерткен кезде кәмелетке толмаған балалардың да тегі өзгереді.
Алайда аты-жөніндегі қате, атасы не арғы атасының тегін алу мәселесіне келсек, табаныңыздан тозуға тура келеді. Себебі мұндай түзетулер үшін жұмысты АХАЖ бөліміне барудан бастайсыз. Оған қоса кейбір тұста ағасының тегі інісіне ұқсамайтын болса проблема туындауы мүмкін. Заңгерлер мұны «ХҚКО артық жұмыс істегісі келмейтінімен» байланыстырады.
Жақында әлеуметтік желіде Әділбек Жапақ осы мәселеге қатысты басынан өткен жағдайды жазған-ды. Оның айтуынша, Ресейде туған адамдарда құжатқа келгенде проблема көп. Кейіпкердің інісі сол себепті 1,5 жыл құжатсыз жүрген. «Жақында куәлік жаңартқанда аты-жөнімді қазақшалайын деп едім, ХҚО қызметкері құжатты әрі-бері қарап, ауыстыру үшін Ресейге сұраныс жіберу керегін айтты. Оған шамамен 4-5 ай кетеді. Одан кейін зейнет жасына жеткенде қайтадан түбінен қазады екен. Менің туу туралы куәлігімде ата-анам Джапаков, інімдікінде Жапақов деп жазылғаны үшін зейнетақы қорындағы ақшамды ініме бере алмай жүргеніме 3 апта болды»,– дейді ол.
Иә, көпшілік осындай ірілі-ұсақты мәселеге тап болып жүр. Кейбірін ХҚКО-дан АХАЖ бөліміне, одан Неке туралы куәліктегі жазу Туу туралы куәлікпен сәйкес болуын сұрайды. Ал ол үшін көші-қон полициясынан анықтама алуды тапсырады. Осылай мысық-тышқан ойынын ойнап жүргенде әбден титықтаған жұрт «тегі құрсын, -ова болса, болсын» деп қолын бір сілтейді. Негізі, мұндай мәселе аты-жөніндегі қатені жөндеткенде не басқа текке ауысқанда туындайды екен.
Қай нұсқаны таңдаймыз?
Бұдан кейін «қазақ тегін қалай жазуы керек?» дейтін сұрақты қарастырамыз. Жоғарыда айтқанымыздай, нұсқа көп болғанымен, бірізге түсіру керек-ақ. Көпшілік -ұлы не -қызы деп жаздыруды қолдайды. Одан бөлек, ата текті -ов,-ев-сіз жазу да сәнге айналды. Бірақ осы тұста қоғам тегіңізді орысша жұрнақсыз жазар болсаңыз, Оспан Сәкен емес, Сәкен Оспан деп жазу керегін айтып жүр. Байқасаңыз, халықаралық стандартта да алдымен аты, сосын тегі жазылады. Ал кейбір ұлтты тегіне қарап-ақ бірден ажыратасың. Мысалы, түріктерде ата-тегіне «-оғлы», грузинде «швили», «-дзе» қосымшасы жалғанады. Сондықтан ұлттық кодқа айналар, заң жүзінде стандарты бар аты-жөн жұрнағы қазаққа да керек.
Айзат АЙДАРҚЫЗЫ