ВАК ұсынысымен Бас мемлекеттік санитар қабылдаған қаулы бойынша жаңа шектеу шаралары өмірге жолдама алды. Енді ұжымдарға вакцина салғызбағанды жібермеу ісі қолға алынып жатыр. Тіршілігінің көзі болып отырған жұмысынан айырылатынын түсінген жұрт амалсыз егілуге жүгірді. Сорақысы сол, шенеуніктер жұртшылықты осыған мәжбүрлегенімен, өзі соған дайын болмай шықты. Әлеуметтік желіде, Үкімет мүшелерінің блогында шағымданған жұрт вакцина жоғын айтып, дабыл қағып жатыр. Біз әр тараптың пікіріне зейін қойдық.
«Міндеттейміз, бірақ мәжбүрлемейміз»
Қазақстан аумағында коронавирус инфекциясының таралуына жол бермеу жөніндегі ведомствоаралық комиссиясының (ВАК) шешімі 23 маусымда жария етілгені мәлім. Комиссия төрағасы, Премьер-Министрдің орынбасары Ералы Тоғжанов жаңа шараларға Үндістаннан тараған «Дельта» штамы негіз болғанын білдірді: «Үнді штамы аса қауіпті, жұқпалығы 60%-ға жоғары. Өзіңізді қорғаудың және аурудың қаупін азайтудың оңай жолы бар, ол – коронавирус вакцинасы. Сондықтан әрбір қазақстандыққа өзінің, жақындары мен туыстарының денсаулығына қамқорлық көрсетуге және қысқа мерзімде COVID-19 дертіне қарсы вакциналауға кеңес береміз», – деді Е.Тоғжанов.
ВАК шешіміне және Бас санитар қаулысына сай, тұрақты медициналық қарсы көрсетілімдері бар және ауырып жазылған адамдарды қоспағанда, қызмет көрсету саласының, өнеркәсіптік кәсіпорындар мен өзге де ұйымдасқан ұжымдардың барлық қызметкері КВИ-ге қарсы вакцинациялануға міндетті болады. Әрине, Денсаулық сақтау кодексінің 85-бабы бойынша «міндетті профилактикалық екпелер жүргізілетін аурулардың тізбесіне кірмейтін профекпелерді жүргізу – ерікті». Сондықтан мәжбүрлеу болмайды: егер қызметкер екпе еккізуден бас тартса, өз еркі: бұл жағдайда ол жұмыстан шеттетіледі және тек апта сайын ПТР-тест тапсырып, осы індеттен таза екенін растайтын анықтама әкеліп тұрса ғана жұмыс орнына жіберілуі керек. Ақысын төлемей, жұмыстан шеттету – жұмыстан қуылумен тең. Ал 7 күн сайын қымбат тест тапсыруды әркімнің қалтасы көтермейді.
«Ұйымдасқан топтарға 20-дан астам адамнан тұратын кез келген ұжым кіреді. Яғни, осы ұжымдардың жұмыскерлері егер медициналық қарсы көрсетілімдері болмаса, міндетті түрде вакцина еккізуі тиіс. Одан бас тартса, әрбір 7 күн сайын ПТР-тест тапсыру талабы қойылады. Егер медициналық анықтамасы болса, онда ПТР зерттеуі қажет емес. Қазақстанда медициналық көрсетілімдері бойынша шеттетілген азаматтардың үлесі тіпті 1%-дан аз, олар вакцинацияланған өз әріптестерінің ұжымдық иммунитеті есебінен қорғалатын болады» деп мәлімдеді ДСМ-нің Санитарлық-эпидемиологиялық бақылау комитетінің төрағасы Айжан Есмағамбетова.
Бұған қоса, Ashyq жобасы кеңейтіліп, оған сауда ойын-сауық орталықтары, сауда үйлері, киім-кешек және азық-түлік емес базарлар секілді жаңа кәсіпкерлік субъектілері қосылады. Сол себепті мемлекет осындағы барлық қызметкерді, саудагерлерді, сауда нүктелерін жалға алушыларды вакциналауға міндеттеді.
Суық мәлімдеме жасалғалы бері шынында, егілушілер саны күрт артқан. Мысалы, бұл шешім қарсаңында 2,8 млн адамға ғана вакцинаның бірінші компоненті (1,7 млн адамға – ІІ компоненті) егілген. Ал енді 28 маусымдағы мәлімет бойынша Қазақстанда I компонентті 3 165 155 адам (II компонентті – 1 905 062 адам) салдырып үлгеріпті. Тәуліктік көрсеткіштер де еселеп болмағанымен, қарқынды артқан. Жаңа шектеулер қарсаңында, 22 маусымда бір тәулікте 49 224 адам егілген. Шешім жария етілген 23 маусымда бұл сан 63 152 адамға жетті. Ал ертесіне 76 665 адамға дейін ұлғайып, 3 миллиондық меже еңсерілді. Алайда 28 маусымда бар-жоғы 35 060 адам ғана екпе еккізіпті.
Вакциналау қарқыны неге баяулады?
Мұның бірнеше себебі анықталып отыр. Біріншіден, қазақстандықтардың үлкен бөлігі клиникалық сынақтары біте қоймаған ресейлік Спутник V-ға сенбейді. Әйтпесе, қоймаларда бұл вакцина жетіп артылады.
Екіншіден және ең бастысы, егу пункттерінде өзге вакцина тапшылығы бар. Отандық QazVac-ты табу қиын, бар жерде жетіспейді. Қазақстандықтар арасында Hayat-Vax танымал. Себебі оны қытайлық Sinopharm жасағанымен, Біріккен Араб Әмірліктерінде өндіріледі. Содан бұқара арасында, ауыл-аймақта «бұл вакцина арабтікі, халал екен» деген қауесет тарап кетті. Бұдан бөлек, вакцина алушылар қытайлық CoronaVac-ты іздейді: «өйткені онда тірі вирус жоқ, ол өлтірілген, инактивті вакцина», – дейді жұртшылық.
Уақыт бөліп, бел буып барғанымен Hayat-Vax пен CoronaVac жоқ болып, егіле алмағанын айтқан кейбір азамат Mega Silk Way пиаршысы, блогер Әлішер Елікбаевқа шағымданды. Ол кішкене сабыр сақтай тұруға шақырып, азаматтардың мұндай тасқыны күтілмегенін, сондықтан бұл вакциналар «Мегада» тез таусылып қалғанын айтып, ақталды.
Өз бетінше әлеуметтік желі арқылы өзара ақпарат алмасқан қала тұрғындары қалаған вакцинасы бар дегенді естіп, емханаларды жағалап жүр. Алайда емханалар тек өзінде тіркелген пациенттерді қабылдап, өзгелерін есіктен кері қайтарып жатыр. Шенеуніктер бұл жағын да ескермегенге, экстерриториалдылық қағидатын енгізбегенге ұқсайды. Бұл жайт та вакциналау қарқынының құлдырауына ықпалын тигізді.
Айтпақшы, 23 маусымда ВАК шешімі бойынша түсініктеме берген Денсаулық сақтау министрі Алексей Цой «қазіргі уақытта Қазақстанның медұйымдарында вакциналардың жеткілікті қоры бар» деп сендірген. Алайда билік халықтың сұранысын, қандай вакцинаны таңдайтынын ескермей, өзі қалаған вакцина түрін қаптатып сатып алғанға ұқсайды.
Қарсылар мен қолдаушылар не дейді?
Жасыратыны жоқ, ВАК пен Бас мемлекеттік санитар дәрігердің жаңа шектеулері қоғамның бір бөлігінің наразылығын тудырды.
«Қазір жұмыс берушілер жұмыстан шығарамын, жұмыс орнына жібермей қоямын, апта сайын ПТР-тест анықтамасын әкелесің деп қорқыту арқылы мәжбүрлі вакциналауды енгізіп жатыр. Бұл әрекеттер заңсыз және негізсіз деп санаймын. Себебі Ата заңымыздың 29-бабына сәйкес, Қазақстан азаматтары денсаулығын сақтауға құқығы бар. Яғни, міндетті емес, құқылы. Ата заңнан жоғары ештеңе жоқ! Заңнамамыз вакцинациядан бас тартуға құқық береді. Екпе еккізбегені үшін жұмыстан қууы да заңсыз. Еңбек кодексінде еңбек келісімшартын бұзу негіздерінің түпкілікті тізімі берілген. Оған вакцинация кірмейді. Ендеше осы негізде жұмыс берушінің қудалауы да заңға қайшы», – дейді заңгер С.Санарова.
Ол Ата заңымыздың 14-бабы бойынша азаматтарды нанымына немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша кемсітуге қатаң тыйым салынғанына назар аудартты.
«Яғни, екпе еккізгендерге қарағанда егілмегендерді кемсітуге жол берілмеуі тиіс. Өйткені біздің арамызда еш айырмашылық жоқ. Вакцина салғызған адам да салғызбағандар сияқты бетперде киюі, гигиенаны, әлеуметтік алшақтықты сақтауы шарт. Әйтпесе олардың да қайтадан індет жұқтыруы немесе инфекцияны таратушыға айналуы мүмкін екенін Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы мәлімдеді», – дейді С.Санарова.
Бұл байламмен келіспейтіндер жетерлік. Сарапшылар, тіпті дамыған елдерде кейбір санаттағы адамдар міндетті түрде вакциналанатынын ескертті.
Our World in Data дерегінше, нәтижесінде, бүгінде АҚШ өз тұрғындарының 46,6%-ын толық (І дозаны 323 млн, ІІ-сін 153 млн адам) вакциналады. Ұлыбританияда бұл көрсеткіш жоғарырақ: 48,7% (тиісінше 76,8 млн және 32,5 млн адам). Израиль тұрғындарының 57%-ы немесе 5,16 млн адам вакцинаның қос компонентін де алып үлгерді. Егер тек І дозасын еккізгендерді санасақ, Израильде бұл көрсеткіш 100 пайызға теңесті (10,7 млн).
«Ерікті қалыпта қалдыра берсек, ұжымдық иммунитетке қол жеткізе алмаймыз. Халық сенбейді. Ең алдымен елге сыйлы адамдар бірінші егіліп, өзгеге үлгі болғанда олардың соңынан жұрт еретін еді. Бірақ билік ол мүмкіндікті жіберіп алды. Ендеше міндетті вакциналауға көшу қисынды қадам. Бұқара жаппай көтеріліп кетпеуі үшін сегменттелген түрде, яғни ішінара, сала-сала бойынша, тұрғындардың кейбір санаттарында жүргізуі керек. Вакциналауға үзілді-кесілді қарсылар көп емес. Адамдарды бұл вакциналарға қатысты ақпараттың аздығы алаңдатады», – дейді белгілі әлеуметтанушы Денис Волков.
Халық неге қиналды?
Бірқатар қазақстандық жергілікті жерлерде «шаш ал десе бас алатын» жағдай орнағанын хабарлауда. Медицина саласының қызметкері Айман Қ.-ның ата-анасы емханаларында «Д» есебінде тұр, тиісінше, вакциналауға қарсы медкөрсетілімдері бар.
«Шешемде «бас миының қатерлі ісігі» анықталған. Операция жасатқан, химиотерапиядан өтті. Онкологтың есебіне алынды. Мерзімсіз ІІ топ мүгедегі. Әкем жүректің ишемиялық ауруына душар болды. Ота жасатты. Тәуекелдің 4-тобына жатады. Кардиологтың есебінде тұр және препараттар қабылдайды. Әкем – жүргізуші, анам 3 сағатқа еден жуушы болып жұмыс істейді. Қолдарында денсаулық жағдайына байланысты «медотвод» анықтамасы бар. Соған қарамастан жұмыс берушілері вакцина салғызыңдар немесе 7 күн сайын өз қаржыларыңа ПТР-тест тапсырасыңдар деп талап етіп жатыр. Дәрігерлері вакцина салғызуға болмайтынын айтқан. Ал апта сайын қымбат ПТР-тест тапсырып тұру үшін қарапайым халықта ақша қайда? Жалақысы – 50 мың теңгедей ғана. Оның басым бөлігін ПТР-ға шығындаса, тамақты қалай алады? Баспана төлемін, несиесін, тіпті жол жүру ақысын кім өтейді?» – деп мұңаяды ол.
Медицина қызметкері ретінде Айман жаппай вакциналауға түсіністікпен қарайды. Сонымен бірге онсыз да күнді-күнге жалғап жүрген ауыр сырқаттарға тиісе бермеуді өтінеді.
Маңғыстау облысының Мұнайлы ауданының орталығы Маңғыстау ауылының тұрғыны Саламат аға ауылдық жерлерде егілгісі келетіндер баршылық дейді: «Бірақ аудан орталығының өзінде вакциналауға жағдай жасалмаған: екпе жылжымалы көлік ішінде жасалады. Вакцинаны басқа жақтан алып келеді, оған бірер сағат кетеді. Екпе салғызуға келген халық сағаттар бойы 40-50°С аптап ыстықта, шақырайған күн астында тұрып, күтуге мәжбүр. Өз басым таназанда барып, тек 10:30-да әрең дегенде алдым. Негізі, егу орындарын көптеп ашу керек. Билік алдымен соны қолға алса», – деді ол.
Талдықорған тұрғыны Ардақ Әбілмәжін де вакцина тапшылығын растады: «Менің әкем 2021 жылғы 7 мамырда QazVac вакцинасының бірінші дозасын алды. Енді екінші дозасын ала алмай жүрміз, уақыт өтіп барады, екі айға жуықтап қалды. Бүкіл Талдықорғанда QazVac жоқ! Неге елді жұмылдырмас бұрын Үкімет алдымен вакцина қорын сайлап алмайды?» деп таңғалады ол.
Жалпы, елді мәжбүрлеуден басқа жолдар бар. Бұл ретте Моңғолияның тәжірибесі қызық: ол коронавирусқа қарсы толық вакциналанғандарға сыйақы төлейді. 5 мамырдан бастап әрбір егілгенге 50 мың тугрик (7,5 мың теңге) беріледі. Осының арқасында моңғолдар бүкіл әлемді айран-асыр еткен жетістікке жеткен: Моңғолия тұрғындарының 53,5%-ы немесе 1,73 миллионы толық вакциналанды. 1-компонентті моңғолдардың 100%-ы дерлік (3,68 млн) алды.
Америка штаттары вакциналанғандар арасында лотерея ойнатып жатыр: Огайода 1 миллион ұтқан алғашқы жеңімпаз анықталды. Калифорния штатында КВИ-ге қарсы егілгендер 116,5 миллион доллар джек-потты қанжығасына байлай алады.
Айтпақшы, «Сәтті Жұлдыз» ұлттық лотерея операторы ел Үкіметіне ұсыныспен шығып, вакцинация паспорттарының сериясы бойынша 60 миллион теңге ұтысы бар бөлекше лотерея ұйымдастыру бастамасын көтеріпті. Үкімет қолдаса, «вакцина-лотерея» тамызда басталмақ.
Елдос СЕНБАЙ