«Қара алтынның» бағасы көтерілсе, теңгенің долларға шаққандағы бағамының да нығаятыны біз үшін қалыпты жағдайға айналған. Бірақ биыл ондай өзгеріс байқалмады. Маусым айында мұнай бағасы 2019 жылдан бері алғаш рет барреліне 75,90 долларға көтерілсе де, теңге бағамы 1 АҚШ доллары үшін 426,9-428,7 аралығында сақталып қалды. Сарапшылар оның себебін әртүрлі факторлармен байланыстырып әлек.
Долбар мен доллар қиюласпады
Мысалы, былтыр Ұлттық валютаның сәл де болса күшеюіне әлемдік нарықтағы мұнай бағасы әсер еткен еді. Өйткені «Ресей мен Сауд Арабиясы өзара келісімге келеді» деген сыбыс тарағалы «қара алтын» да қымбаттай бастады. Сол сәтте шикізат өндіруші алпауыт мемлекеттер мұнай өндірісін азайту туралы келісімге келеді деген болжам да жасалды. «АҚШ, Канада сынды ірі мемлекеттер нарықтағы мұнай бағасын реттеуге ниетті. Осыдан кейін баға аздап көтеріле бастады. Тиісінше, теңгеге деген қысым азайды. Егер мұнай бағасы 40 долларға дейін көтерілсе, теңгенің тағы да нығаятыны сөзсіз», - деген болатын сол кезде қаржы сарапшысы Арман Бейсембаев.Ал 10 мамырда Энергетика министрлігі «ҚазАқпарат» агенттігіне Қазақстан аумағында мұнай өндіру және барлау құқығына ие болған компаниялардың тапсырыстарды қалай бөлетіні туралы мәлімет ұсынды. Сол жауапқа сүйенсек, былтыр мұнай саласында орындалған сатып алулардың 79 пайызы «Теңізшевройл», «Қарашығанақ Петролиум Оперейтинг», North Caspian Operating Company, «Тотал», «Сайғақ», «Жайықмұнай» компанияларына тиесілі болыпты. Ақшаға шақсақ, ол 4,28 триллион теңгеден асып кетеді. Отандық жеткізушілер мен мұнайға қызмет көрсетуші компаниялар соның 1,65 триллион теңгесін игеруге мүмкіндік алған. Алайда әзір нақты нәтижесін көріп отырған жоқпыз.Бірақ Қазақстан үшін долбар мен доллар қиюласпай-ақ қойды. Одан кейін де ел билігі мұнай экспортын арттырып, халықты қарық қылайын деп отырмыз деп сүйіншілеуден танбады. Биыл мамырдағы Үкімет отырысында Энергетика министрі Нұрлан Ноғаев 22,1 миллион тонна мұнай экспортталып, қаңтар-сәуір айларының жоспары 100 пайыз орындалғанын айтты. Сондай-ақ мұнай-газ саласындағы iрі компаниялардың көрсеткішіне тоқталып, «Теңіз жобасында 9 миллион тонна мұнай өндіріліп, жоспар 100,1 пайызға орындалды. Солтүстік Каспий жобасы – Қашағанда мұнай өндіру көлемі 4,9 миллион тонна болды. Қарашығанақ жобасының көрсеткіші 4 миллион тоннаға жетіп, жоспар 96,3 пайыз орындалды» деген жақсы деректер тізбегін оқып берді. Оның айтуынша, мұнай және конденсат өндіру көлемінің есепті айдың жоспарынан төмен болуына сәуір айындағы Қарашығанақ кен орнындағы жоспардан тыс жөндеу жұмыстары себеп болған көрінеді. Қызық сылтау.
Үкіметтің уәдесі әлі орындалған жоқ
Еске сала кетсек, 2018 жылы АҚШ-тың сол кездегі президенті Дональд Трамп Брент маркалы мұнай бағасын 62 долларға дейін арзандатқан болатын. Сонда қазақстандық сарапшылар «енді 2014 жылдағыдай шикізат дағдарысы болуы мүмкін» екенін жорамалдап, баға сол күйі арзандай берсе, доллардың теңгеге шаққандағы бағамының да шарықтай беретінін қауіп қылған-ды. Бірақ теңгенің долларға шаққандағы нығаю үдерісі 2020 жылдың желтоқсанында үзіле бастады. Ал 2021 жылдың наурызында Еуропа елдеріне жаңа шектеу шараларының енгізілуіне байланысты әлемдік қаржы нарықтарында құбылмалықтың ұлғаюы байқалды. Мұнай бағасы күрт төмендеп, бір баррелінің құны әлгі 62 доллар деңгейіне маңайлап қалды. Ұлттық банкке қарасты Монетарлық операциялар департаментінің директоры Нұржан Тұрсынхановтың айтуынша, сауда сессиясының қорытындысы бойынша мұнай бағасы бір баррель үшін 68 доллардан 63,3 долларға дейін 7 пайызға төмендеген. Яғни, белгіленген баға өткен жылғы маусым айынан бастап Еуропада және дамушы елдерде мұнайға сұраныстың баяу қалпына келу және вакциналау қарқынының төмен болып қалу тәуекелі аясында ең жоғары тәуліктік құлдырауды көрсетіпті.Бірақ біздің билік бірнеше жылдан бері ел экономикасын мұнайға тәуелділіктен құтқару жөнінде жақсы-жақсы сөздер айтып келе жатқанымен, одан әлі бір жөнді нәтиже шыққан жоқ. Қазір бензин мен газдың қымбаттағанын алға тартқан такси жүргізушілерінің өзі иек астындағы жерге «әкесінің құнын» сұрап тұр.Бір қызығы, былтыр мұнай бағасы 25 пайызға төмендеп, теңге құлдырап кеткенде Үкімет халық алдындағы барлық әлеуметтік міндеттерді орындауға уәде берді. Ұлттық экономика министрлігі валюта бағамының құбылуы шеттен келетін техника, электронды технология және дәрі-дәрмек құнына әсер ететінін мойындап, Энергетика министрлігі бензин бағасын нарық реттейтінін жеткізді. Ал биылғы 17 маусымда өткен газ саласын дамыту жөніндегі кеңесте Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев сұйытылған газ жеткізуші кәсіпорын – Атырау мұнай өңдеу зауытының жұмысын сынға алды. «Жаңғырту жұмыстары 2018 жылы аяқталғанына қарамастан, кәсіпорын жұмысында әлі де іркілістер бар. Соның салдарынан мұнай өнімдерінің барлық түрі бойынша өндіріс көлемі кеміп, оның ішінде сұйытылған газ азайып кетті. Бұл жанармай құю стансаларындағы тапшылыққа және бағаның шарықтауына алып келді», – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.
Баға мен бағам байланысы
Сонымен, қазір теңгенің мұнай қымбаттағаннан кейін де неге нығая алмай тұрғаны және әлемдік нарықтағы оқиғалар бағам серпініне қалай әсер ететіні туралы Ұлттық банк төрағасының орынбасары Әлия Молдабекова мәлімдеме жасады. Оның айтуынша, қоймалардағы қордың төмендеуі және қозғалыс жасауға қойылған шектеулерді біртіндеп алып тастауға байланысты жаз мезгілінде сұраныстың ұлғаюын күткен инвесторлар мұнайдың белгіленген бағасының өсуін қолдап отыр. Алайда теңге өсімін бірқатар ішкі факторлар тежеп жатыр. «Қазақстан қор биржасында сауда-саттық көлемінің ұлғаюы – экономикалық белсенділіктің қалпына келуінің және шетел валютасына сұраныстың артуының айқын айғағы. 2021 жылғы қаңтар-сәуірде импорт өткен жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда 11,5 пайызға өсті. Ал тұтынушылық азық-түлікке жатпайтын тауарлар импорты мен өндірісі 11,4 миллиард долларға жетті. Барлық импорттық тауарлардың шамамен 40 пайызы Ресейден әкелінеді және бұл үрдіс күшейіп келеді», – дейді Әлия Молдабекова.Ресей рублі мұнай арзандаған кезде де нығая түскен болатын. Себебі олардың орталық банкінің ақша-валюта саясаты мықты. Рубль мұнай бағасына тәуелсіз. Бұл біздің сөзіміз емес, «Уралсиб» банкінің бас экономисі Алексей Девятов айтқан, «соңғы кездері мұнай бағасы мен рубль бағамы арасындағы байланыс азайып келе жатыр» деп. Сондай-ақ таяуда Ресейдің Қаржы министрлігі 40 миллиард рубльге екі рет мемлекеттік облигация шығаратынын мәлімдеді. Ол дегеніңіз, біз сияқты инвесторлардың рубльге деген сұранысын арттыра түспек. Сөйте тұра, Үкімет биыл бағаны тұрақтандыру жөніндегі жиналысты жиілетіп жіберді. Экономист Мақсат Халықтың айтуынша, ол – өте әлсіз тәсіл. «Шенеуніктер базарды бір айналып шыққанда тұрақтылық байқалар. Алайда келесі күні-ақ баға өседі. Оны тұрақтандырудың негізгі жолы – елде қосымша зауыт, фабрикаларды, тауар өндірісін іске қосу. Мұны «қарапайым заттар экономикасы» дейміз. Шеттен келіп жатқан импорттық тауарлардың орнын басатын өндіріс жасау ғана теңгені нығайтады. Сонда ғана жоғары инфляция болмайды», – дейді ол. Шынында да, қазір жыл соңындағы салық науқаны келгенде, ірі салық төлеушілер жаппай теңге сатып ала бастайды ғой. Осылайша, нарықта ұлттық валютаға деген сұраныс артып, ол теңгенің бағамына әсер етеді. Сол тоқсан және жыл соңындағы теңге бағамының нығаюын экспорттық өнімдерді арттыру арқылы ұстап тұруға болады, біздіңше. Мұнайсыз да мұңсыз өмір сүргенбіз.Шынымен де, Ресей экономикасының Қазақстан экономикасына ықпалы зор болып тұр. Себебі біз көрші елмен экономикалық серіктеспіз және Қазақстан – Мәскеу басқаратын ЕАЭО-ға мүше мемлекет. Ресейден импортталатын тауарлар бағасының өсуі және біздің бизнестің тиісті күтулері сатып алу көлемінің ұлғаюына әсер етпей қоймайды. Мысалы, 2020 жылғы қаңтар-сәуірге қарағанда, 2021 жылғы қаңтар-сәуірде тауарлар Ресейден 16 пайызға көп импортталған. Осылайша, шетел валютасына сұраныстың артуы теңгенің нығаюына мүмкіндік берер емес. Сондықтан оған мұнай бағасы өсімінің онша әсері жоқ. Салдарынан елде азық-түлік бағасы да арзандамай тұр.
Еркеғали БЕЙСЕН