Елімізде әкімдердің алғашқы сайлауы сынақ ретінде 1999 жылы ұйымдастырылды. Содан бері ауыл әкімдерінің сайлауы аудан басшысының ұсынуымен мәслихат депутаттарының дауыс беруі арқылы жанама түрде өткізіліп келді. Дегенмен соның өзінде тосынсыйлар болып тұрды: әр жылдары сайлауларда бірқатар өңірде аудан басшылары ұсынған үміткерлер мен бұрынғы іс басындағы әкімдер емес, басқа адамдар сайланып кеткен кездер кездесіп жататын.
Ал қазіргі тікелей сайлау барысында мұндай күтпеген жағдайдың көп болатыны тіпті де күмәнсіз. Дегенмен заңда ауыл әкімдерін сайлаумен бірге, оларды орнынан алып тастау механизмі де жазылған, сондықтан «кездейсоқ» сайланып кеткен ондай жайсыз қызметкерлерден құтылудың амалдары да дайын.
Халықтың белсенділігі артады
Ауыл әкімдері сайлауының маңызы сол – қазірге дейін тәуелсіз Қазақстанда тек Президент сайлауы тікелей дауыс беру жүйесі арқылы жүргізіліп келді. Атқарушы биліктің басқа тармақтарының бәрінің басшылары не жоғарыдан тағайындалады, не солардың келісімі арқылы бекітіледі. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың басшылығымен жүргізілген саяси реформаның негізінде енді аудандық маңыздағы қалалардың, кенттердің, ауылдардың, ауылдық округтердің әкімдерін сайлау тікелей дауыс беру арқылы өткізілетін болды. Шілде айында елімізде ауыл әкімдерінің сайлауы басталады. Бұл саяси науқанның бұрынғыдан басты ерекшелігі – халық тікелей дауыс беру арқылы өздері қалаған үміткерін таңдап алады. Алайда ауыл халқы әкім сайлауына дайын ба? Трайбализм, жерлестік өршіп кетпей ме? – Бұл шаралар азаматтардың сайлау құқын айтарлықтай кеңейтіп, олардың саяси мәдениеті мен электоралдық белсенділігін арттыра түседі. Осы шаралар электораттың жергілікті жердегі өмірдің жақсаруына қатысуын белсендіріп, әкімнің қызметіне бақылауды күшейтеді. Сайланған әкімдер халықтың еркіне тәуелді болады,– дейді мәжілісмен Ерлан Саиров. Орталық сайлау комиссиясының баспасөз қызметі таратқан мәліметке сүйенсек, ауыл әкімдерінің сайлауы 25 шілде күніне белгіленген. Бұл күні республика бойынша 730 әкімдікке үміткер дауысқа түседі, сосын жыл аяғына дейін жергілікті мемлекеттік басқарудың төменгі деңгейлі орынтағынан үміткер тағы 45 сайланушының тағдыры шешілуі тиіс. Сондай-ақ 2022 жылы – 351, 2023 жылы – 499, 2024 жылы – 585, 2025 жылы 74 елді мекеннің әкімдері сайланады. Қазынадан бұл шараларға 17,6 миллиард теңге бөлінетін болды, оның 4,8 миллиарды 2021 жылға қарастырылған.Сондай-ақ партиялардан басқа өзін-өзі ұсынатын, ауыл болып ұсынған үміткерлердің бағын байламай, сағын сындырмай бәйгеге қосудың да маңызы зор. Саяси додаға әр партия өз үміткерін ұсына алады, бұл саяси ұйымдардың белсенділігі мен партияаралық шынайы бәсекелестікті арттыратыны сөзсіз. Егер үміткер ешқандай партияның қатарында болмаса, өзін өзі ұсына алады. Оған жасы 25-тен асқан, мемлекеттік қызметте кемінде бір жыл немесе мемлекеттік орган болып табылмайтын орындарда екі жылдан кем емес еңбек еткен, арнайы біліктілік талаптарына сәйкес келетін үміткерлер түсе алады. Ғылыми дәрежесі бар және Президенттік кадр резервтеріне алынған тұлғалар үшін мемлекеттік қызмет өтілі болуы міндетті емес. Сайлауға түсетін азаматтардың өмірдің түрлі күйзелісті жағдайларында орнықты, бастамашыл, жауапкершілігі мол, адал, әрекетшіл және қызметті басқару, шешім қабылдау, стратегиялық ойлау, көшбасшылық қасиеттерге ие болуы керек делінген. Алайда бұл қабілеттерді анықтаудың ешбір құқықтық шарттары мен мүмкіндіктері жоқ әрі ешбір заңнамалық құжаттарда анықталмаған.Open Society қоғамдық қоры жетекшісі Марғұлан Ермағанбетұлының айтуынша, сайлау жүйесіндегі негізгі ерекшелік – саяси партиялардың арасында шынайы бәсекелестік тудырту, олардың белсендігін арттыру. Бұрын тек Президент және Парламент сайлауында тірілетін кейбір партиялар енді үздіксіз болып тұратын әкім сайлауында өз үміткерлері үшін аянып қалмайды.
Күтпеген тәуекелдер болуы мүмкін
Ауылдар аумағы мен халық саны жағынан әртүрлі. Осыған байланысты жергілікті бір жерде өткізілген сайлау жағдайы екінші бір ауылдың жағдайымен үйлеспей жатуы мүмкін. Кей ауылдардың өте шағындығынан немесе шаруасы құлдырап жатқандықтан мұндай өлкелерде әкімге лайықты үміткердің табылмауы немесе ешкімнің белсеніп шықпауы мүмкін. Ал халық саны 10 мыңнан асатын, бюджеттері қомақты кенттер мен қала әкімдерінің сайлауы кезінде үміткерлер арасындағы бәсекелестік қыза келе, тіпті ашық жауласуға ұрындырып жіберуі ғажап емес. Оған қоса, егер үміткерлер бірдей дауыс жинаған жағдайда және әкімдер әртүрлі жағдайға байланысты қызметтен босатылғанда сайлау қайта өткізіледі. Бұл сайлау комиссияларына қосымша ауыртпалық түсіреді.Тағы бір назар аударарлық жайт деп, басқа өңірде тұратын, көпшілікке танымал емес үміткер тіркелуі үшін электораттың бір пайыз дауысын жинауы тиіс. Бейтаныс үміткер тіпті оны жинап, сайлауға түскен жағдайда қажетті дауыс ала алмай қалу ықтимал. Сондай-ақ тұрғындардың басым бөлігі бір ғана ұлт өкілдерінен тұратын (ұйғыр, өзбек, орыс, курд, дұңған) моноэтникалық елді мекендерде этникалық алалаушылық болу қаупі үлкен. Мұндай өңірлерде тұрғындардың өз-өзін ұсынған үміткерлерге наразылық көрсетіп, көтеріліп кетуі де кәдік.
Енді бір айта кететін мәселе, «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сайлау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңда сайлау бюллетеньдеріне «бәріне қарсымын» деген графа енгізілді. Осы жаңашылдыққа байланысты саяси науқан кезінде кейбір наразы ауылдардың тұрғындары «бәріне қарсы» болып шықпасына кім кепіл?!Дәулет АСАУ