Тәуелсіз Қазақстанда мемлекеттік тілдің әлі де болса тұғырына қона алмай тұрғанына себепші болатын бірқатар фактор бар. Солардың бірі – аралас мектептер. Әрине, бұл ең алдымен қазақ отбасыларының санасына «орыс сыныптарында білім сапалы» деген ескі түсініктің берік орнығуының салдары болар.
Отарлықтан кейін де оңалмай отырмыз
1937-1938 жылдары елімізде 478 аралас мектеп болғанын ескерген белгілі ғалым Мекемтас Мырзахметұлы: «Аралас мектеп – отарлық саясаттың классикалық түрі» деген тоқтамға келген. Ал журналист-жазушы Қайым-Мұнар Табеевтің естелігіне сүйенсек, өткен ғасырдың 60-80-жылдары елде 700-ден астам қазақ мектебі жабылып, Алматыда қазақтілді 3-ақ білім ошағы қалыпты. Бірақ көршілес өзбек, түркімен, тәжік мектептеріне ондай нәубет төнбеген. Кейін тәуелсіздік тұғырына ту тігіп, етек-жеңімізді жиғаннан кейін Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев қазақ тілін «үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы» деп атап көрсетті. 2012 жылғы Жолдауында да: «2020 жылға қарай мемлекеттік тілді меңгергендердің қатары 95 пайызға дейін жететін болады» деген еді. Қазір сол белгіленген уақыттан кейін бір жыл өтті. Мектеп ауласында ойнап жүрген қазақ балалар мен оларды алып кетуге келген ата-аналардың Ресейдің мемлекеттік тілінде шүйіркелесуінен көзделген межеге жетудің ауылы алыс екені аңғарылады. Сондықтан қоғам қайраткері Оразкүл Асанғазықызы орыс сыныбында оқитын балалардың қазақ тілін білмейтінін айтып, қазіргі білім саласы басшыларына аралас мектептердегі идеологияның да бөлек екенін ескертті. Енді ресми статистикаға жүгініп көрсек, елімізде 3,5 миллионнан астам оқушы бар екен. Оның 2 миллион 650 мыңнан астамы – қазақ, 403 мыңдайы – орыс, 141 мыңдайы – өзбек, 55,6 мыңы – ұйғыр, 31,4 мыңы – украин, 29 мыңы – неміс, 25,3 мыңы – әзербайжан. Осы ұлттық құрам бойынша қазақ оқушылардың саны басым бола тұра, 1,5 миллионға жуық бала 2 047 аралас тілді мектепте білім алып жатыр. БҒМ Ұлттық білім беру деректері қорының биылғы мәліметінше, аралас мектептері басым өңірлердің көшін Алматы облысы бастап тұр. Ондағы 306 аралас мектепте 256 020 оқушы бар.Он жылда оңбай қалдық
2020-2021 оқу жылдары елімізде жалпы саны 7 440 мектеп жұмыс істеді. Міне, осы 7,5 мыңдай білім ордасының тек 3 809-ы немесе 51,2 пайызы ғана таза мемлекеттік тілде білім береді. Бұл ретте қалаларда тек 744 қазақ мектебі орналасқан. Ал орыс тілінде білім беретін 1 287 мектеп бар десек, қалған 2 319-ы – аралас-құралас. Ең сорақысы, сол аралас мектептердің 1 343-і ауылдарда жұмыс істеп тұр. Қазақша білім ұйымдарының үлесі соңғы онжылдықта күрт қысқарған. Мысалы, 2010 жылы Қазақстандағы мектептердің 68,5 пайызы қазақтілді болса, 2020 жылы бұл көрсеткіш 51,2 пайызға дейін құлдырапты. Солтүстік өңірлердегі өзге ұлт өкілдері тарихи Отанына үдере көшіп, жылына жүздеген ауылдың жабылып жатқанын ескерсек, бұл енді орысша оқытатын 1-сыныпқа өзіміздің қаракөздер ағылуда деген сөз. Өйткені аралас мектептердің саны сол 10 жыл бұрынғы 2 164-тен 2 319-ға дейін артқан. Оны білім саласына жауапты мамандар «орыс мектептеріндегі балалар сиреп қалғандықтан, солардың ішінен қазақ сыныптарын ашып жатырмыз» деп түсіндіруге тырысты. Бірақ сарапшылар «Мәселе аралас мектептердегі қазақ және орыс сыныптарын ажыратып, бірыңғай орыс не қазақтілді мектепке айналдыруда болып тұр» деседі. Осы уәждің жаны бар сияқты. Себебі орыс және аралас мектептерде тек орыс тілінде білім алатын балалардың саны 10 жыл бұрынғы 857 308 баладан әлдеқайда артқан.Қазір елорда қазақтарының өзі әкімдіктен қазақ мектептерін орысшаға не араласқа айналдыруды талап етуде. Мысалы, таяуда Бауыржан Момышұлы даңғылы бойында №92 жаңа мектеп-гимназия іске қосылды. Ол биылғы қыркүйекте оқушылар қабылдауға дайын. «Жаңа мектептің әкімшілігі оның оқыту тілі қазақша болатынын хабарлады. Бірақ оның айналасындағы тұрғын үй кешендерінде орыс тілінде оқитын балалар да тұрып жатыр. Олар іргеде мектеп тұрғанына қарамастан, бәрібір қаланың әр түкпіріне ағылуға мәжбүр болады. Жолдың арғы жағындағы ескі №70 гимназия онсыз да 100 пайыз қазақша оқытады. Сол себепті біз жаңа мектептегі сыныптардың жартысын орыс тілінде оқытуға көшіруді сұрап отырмыз. Біздің балаларымыздың да орыс тілінде білім алуға мүмкіндігі болуы керек», – дейді Дина Сарбасова деген тұрғын. Сондай-ақ орыстілді қазақтары басым сол жағалау тұрғындары басында қазақтілді болып жұмысын бастаған №89 мектепті аралас мектепке айналдырып тынған болатын. Ол туралы Нұр-Сұлтан қаласы Білім басқармасының басшысы Шәкәрім Сейсенбай мәлімдеді. «Қазір қалада 91 мемлекеттік мектеп бар. Соның ішінде 31-і таза қазақ, 8-і орыс мектебі болса, қалған мектептердің бәрі аралас. Ата-аналар Білім басқармасына келіп, орыс тілінде оқытатын сыныпты қажет етеді», – дейді ол.
Аймақтардағы ахуал қалай?
Биыл еліміздің 3 мегаполисінде мектеп оқушыларының қай тілде білім алып жатқаны белгілі болды. 2020-2021 оқу жылында елордада қазақ сыныптарында – 108 мың, орыс сыныптарында 85 мың бала оқыған. Ал Шымкентте қазақ сыныптарында – 152 мың, орыс сыныптарында – 54 мың, тіпті өзбек сыныптарында 20 мың бала білім алыпты. Алматыда қазақ сыныптарындағы (140 мың) оқушылардан орыс сыныптарындағылар (153 мың) басым болып шықты. Ақмола облысында да сол, 555 жалпы білім беретін мектептің 159-ы ғана қазақша, 218-і аралас. Бір қызығы, Тәуелсіздік алғалы Көкшетауда жаңа қазақ мектебі 2018 жылы бір-ақ салынған. Соны қосқанның өзінде қалада мемлекеттік тілде білім беретін 4-ақ мектеп бар. Ал аралас мектептерде оқушылар үшін қазақ тілі – тек 45 минуттық тіл.Сонымен қатар былтыр Қостанай облысының Қарасу ауданында алғаш рет 320 орындық қазақ мектебі салынып жатыр деп бөркімізді аспанға аттық. Ол – өңірдегі жер көлемі, халық саны жағынан да іргелі аудандардың бірі. Әйтпесе, Қостанай қаласының өзінде 17 орыс, 10 аралас мектептің арасында 6-ақ қазақ мектебі бар. Жалпы, облыста қазақша оқып жатқан балалардың үлесі барлық оқушының 3/1 бөлігін де толтыра алмай отыр. Ал ондағы халықтың 40 пайызы – қазақ. Демек, қазақ мектептерінде баласын оқытуға құлықсыз ата-аналар баршылық. «Мен бір қызық айтайын, қаймағы бұзылмаған Торғай өңірінде қалың қазақ отыратын Жангелдин ауданында бірде-бір орыс жоқ. Бір-екі орыс болса, олардың өзі қазақша сөйлейді. Сонда Иванов атындағы мектеп бар. Бұдан 15 жыл бұрын сол мектепте 400 оқушы, 40-50 мұғалім болатын. Бәрі қазақша сөйлейді. Орыс мектебі деген аты болмаса, оқушылары орыс тілінде диктантты екіге жазады», – дейді жергілікті қаламгер Ақылбек Шаяхмет. Қазір жарты миллион халқы бар Қарағанды қаласында да 12 мектеп таза орыс тілінде білім берсе, 10 мектеп қана мемлекеттік тілде оқытады. Ал аралас мектептердің саны – 56. Жергілікті 30 мыңнан астам қазақ баланың 10 мыңнан астамы орыс мектептеріне барып жүр. 2007 жылдан бері бірде-бір білім үйі салынбаған Петропавл қаласында 2019 жылы 3 қабатты нысан тұрғызылды. Бұл 6-шы қазақ мектебі еді. Алайда жалпы СҚО бойынша да 259 орыс, 114 қазақ және 95 аралас мектеп бар. Қазақ мектептерінде оқитын 12 мың баладан орысша білім алатын балалар саны 3 есе артық екен. Ал көрші Павлодар облысына тоқталсақ, «Павлодар қаласында 7 қазақ, 12 орыс мектебі бар. Қалған 18-і – аралас мектеп. Яғни, орыс мектебі қазақ мектебінен 1,5 есе көп. Екібастұзда жалғыз қазақ қыздар гимназиясы бар еді, оны да жауып тынды», – дейді қоғам белсендісі Руза Бейсенбайтегі.
Еркеғали БЕЙСЕН