Бүгінде Қазақстанның қант нарығының 60 пайызын Ресей мен Беларусь компаниялары иемденіп отыр. Ел ішіндегі базарлар мен дүкендерді толтырып тұрған импорттық қанттың басым бөлігі сол елдерден келеді. Ал отандық қант зауыттары жабылудың аз-ақ алдында тұр.
Қазақстан ЕАЭО біртұтас экономикалық аймағында болғандықтан біздің нарыққа орыстың, белорустің өндірісшілері баса-көктеп кіріп алды. Мамандардың есептеуінше, қазір республика аумағында 75 ресейлік және 4 белорустық қант зауыты жұмыс істейді. Сөйте тұра, Дүниежүзілік сауда ұйымының аясында Қазақстанға шикі қант құрағын сатып алу үшін 5 пайыздық жеңілдік берілді деген желеумен ЕАЭО нарығы біздің өндірісшілер үшін есігін тарс жауып алған. Ол аздай, біздің өндірісшілер баж салығының тым жоғарылығына байланысты Өзбекстан нарығына да ене алмай отыр.Егістік алқаптары жеткіліксіз
Енді бар қалғаны, өз ішкі нарығымыздың күйін күйттеу еді. Алайда өзі әупірімдеп күн көріп отырған отандық 4 қант зауытының шетелдік бәсекелестердің адуынына төтеп бере аларлық қауқары жоқ. Оның үстіне, ел ішінде қант шикізаты тапшы. Бүкіл Жамбыл өңірінде өсірілетін қант қызылшасы Мерке зауытын 2,5-3 айлық жұмыспен қамтуға әзер жетеді. Сондықтан қазақстандық кәсіпорындар жетіспеген шикізатты сырттан тасымалдауға мәжбүр. «Бірақ ЕАЭО ішінде қазақ қант зауыттарының шикізат алуына қарсы түрлі айла-шарғы жасалып, небір тосқауылдар қойылған. Соны салдарынан біздің қант зауыттарының жұмысы тоқырап отыр. Одан шығудың жалғыз жолы – мемлекет тез арада қант қызылшасын өсіретін фермелерді ынталандыруы тиіс. Әйтпесе, Ресей команиялары қазақ қант өндірісін жөргегінде тұншықтырады. Қолжетімді шикізатсыз біз өз нарығымызды қорғап қала алмаймыз», – дейді Жамбыл облыстық қант өндірушілер бақылау кеңесінің төрағасы Нұржан Қайырбаев. Осының кесірінен отандық төрт қант зауытының екеуі – Ақсу мен Мерке зауыттарының жұмысы тоқтады. Қалған екеуінің де жағдайы мүшкіл: Тараз қант зауыты бұған дейін айына 25 мың тонна өнім шығарып келсе, енді шикізаттың жетіспеушілігінен айына 15 мың тоннамен шектеліп қалған. Қазақстанның қант, тағам және өңдеу өнеркәсібі қауымдастығының президенті Айжан Наурызғалиеваның айтуынша, мемлекет қант қызылшасы егістігін кеңейтумен бірге, оларды сумен қамтамасыз ету мәселесін де шешуі қажет. Қауымдастықтың былтыр Ауыл шаруашылығы министрлігімен бірлесіп әзірлеген Қант шаруашылығын дамыту жөніндегі Жол картасында бұл проблемалардың бәрі егжей-тегжейлі көрсетілген екен, бірақ аталған құжат әлі күнге қабылданбапты. «Отандық қант зауыттары толық күшінде жұмыс істеу үшін егістік алқабы жеткілікті болуы тиіс. Сондықтан ішкі нарықты отандық өнімдермен қамтамасыз етудің 2021-2023 жылдарға арналған Кешендік жоспарына қант қызылшасын өсіруге болатын құнарлы жер бөлу, оны суғару инфрақұрылымдарымен жабдықтау мәселелерін енгізу қажет», – дейді Айжан Наурызғалиева. Мәселен, 2020 жылы көптеген қант қызылшасын өндірушілер су тапшылығын сезінген. Әсіресе, Алматы және Жамбыл облыстарының егіншілері судың жоғынан қатты қинаған. Ал тамшылап суғару жүйесі қымбат: 1 гектар алқапқа тамшылап суғару құрылғысын орнату үшін 5 млн теңге қажет екен. Сондықтан қомақты инвестиция салынбай бұл саланың проблемасын шеше қою неғайбіл. Әйтпесе, бұрынғы Кеңес заманындағыдай, суды арықпен жеткізіп берсе де жаман болмас еді.Өнімді қант құрағынан дайындау тиімді
Қазақстанның қант нарығының шетелге тәуелділігі баға тұрақсыздығына да тікелей әсер етеді. Жыл басында қант шикізаты мен құмшекердің күрт қымбаттауы – импорттық үстеменің кесірінен. Әсіресе, Ресейдегі баға ойыны біздің нарықты безек қақтырады. Мәселен, еліміз қант жасайтын шикі-қант құрағын Бразилиядан алдырады. Ал оның бағасы доллар бағамы мен биржалық котировкаға қарай құбылып тұрады. Сондай-ақ республикаға Ресей арқылы жеткен шикізаттың бағасы тасымалдау шығындарына байланысты тағы 15 пайызға арта түседі. Қазақстанның Қант, тағам және өңдеу өнеркәсібі қауымдастығының президенті Айжан Наурызғалиеваның айтуынша, 2021 жылдың 23 сәуір күні «Ақ қант және шикі қант құрағына қатысты Кедендік одақ комиссиясының кейбір шешімдеріне өзгертулер енгізу туралы» Еуразия экономикалық комиссиясының шешімі күшіне енген. Осыған орай экономикалық одаққа мүше елдердің аумағына 30 қыркүйекке дейін ақ қант және шикі қант құрағын баж салығынсыз енгізуге рұқсат етілген. Яғни, үшінші елдерден республика аумағына қант шикізатын тегін енгізуге мүмкіндік туған, ол біздің өндірісшілер үшін үлкен демеу еді. Алайда қашанда көштен қалып, аузы ашылып жүретін біздің шенеуніктер бұл құжатты үш айдай кешіктіріп барып қабылдады. Ауыл шаруашылығы министрінің міндетін атқарушы Ербол Қарашөкеевтің тиісінше бұйрығы тек 19 шілде күні ғана шықты. Сөйтіп, ресейлік өндірісшілер әлемдік нарықтан ақ қант және шикі қант құрағын баж салығынсыз алып жатқанда, қазақстандық өндірісшілер заңның осы жеңілдік нормасын пайдалана алмай, шерменде күй кешті.
«Қызылшадан гөрі шикі қант құрағымен жұмыс істеген тиімді. Ол кезде өндіріс циклі 30 пайызға қысқарады. Сонымен қатар қызылшадан тек 12% дайын өнім алынса, қант құрағынан алынатын дайын өнімнің көрсеткіші 98,5-99,2%-ға дейін жетеді», – дейді қант өндірушілер бақылау кеңесінің төрағасы Нұржан Қайырбаев.
Мұны келесідей көрсеткіштерден де көруге болады: кейінгі 10 жылда Тараз және Мерке зауыттары қант құрағынан 2 млн 300 мың тонна қант өндірсе, қызылшадан небәрі 60 мың тонна дайын өнім шыққан.
Нарықтың нарқы
Қазір Ресей қантының Қазақстандағы көтерме бағасы – бір келісіне 276 теңге. Ал отандық қанттың бір келісі – 282-285 теңге. Мамандар бағаның мұндай айырмашылығын Ресейде егістік алқабының көптігімен, өнім шығымдылығының жоғарылығымен және өзіндік құнының төмендігімен түсіндіреді. Біздің республикада қант қызылшасы алқаптары тым аз әрі егістікті суару жүйесінде проблема жеткілікті, мұның бәрі өнім бағасына кері әсер етуде. Сондай-ақ қант өндірісіне Жамбыл облысында газ бағасының қымбаттауы да кесірін тигізген. Өйткені газдың қант өндіріс құрылымындағы арақатынасы 60 пайызды қамтиды. Ол аз десеңіз, жыл басынан бері теміржол көлігімен тасымалдау тарифтері өсіп, өндіріске қосалқы және жанама қатысы бар материалдардың бәрінің бәсі арта түсті. Мәселен, Ақсу қант зауыты өнімінің өзіндік құнының 15-20 пайызына тең жанар-жағармайдың бағасы көктем-жаз айларында қалай шырқап кеткенін бұқара жақсы біледі. Кейінгі бес жылда елімізде қант қызылшасының егістік аумағы 10 есе, жиналған өнім көлемі 20 есе артқанына қарамастан, әлі де жергілікті қант өндірісінің тапшылығы 240 мың тонна – бұл барлық тұтыну қажеттілігінің жартысынан астам. Тек бір ғана Мерке қант зауыты толық қуатында жұмыс істеуі үшін республикада қызылша өндірісін үш есе ұлғайту қажет. Бұған отандық қалған үш зауыттың сұранысын қоссаңыз, егістік алқаптарының көлемін әлі ондаған есеге көбейту керек екенін түсінесіз. Дегенмен Үкіметтің ондай ойы да жоқ емес. Алдағы жылдары қант қызылшасының егістік аймағын екі есе өсіріп, өнімнің сапасы мен шығымдылығын арттыру жоспарланған. Сондай-ақ жұмыс істеп тұрған төрт қант зауыттарын жетілдіріп, Жамбыл мен Павлодар облыстарында жаңадан тағы екі осындай кәсіпорын салу көзделген. Сондай-ақ қант өндірісі саласының мамандарын даярлау ісі де күн тәртібінде тұр. Өкінішке қарай, республикада бұл саланың мамандарын даярлайтын бірде-бір оқу орны жоқ. Қазір қант кәсіпорындарында жұмыс істеп жүргендердің көпшілігі кеңес заманынан келе жатқан көнекөздер. Олардың да бір күні іс басынан кететіні белгілі. Сонда олардың орнын басатын маманды қайдан аламыз? Әйтеуір, бір кем дүние!Дәулет АСАУ