Жаза басып, сотталғандарды адам қатарынан сызып тастай алмаймыз. Жазасын өтеп жатыр демесеңіз, олардың да өз құқықтары бар. Түрме – қылмыскерді ұрып-соғып жазалайтын емес, жаңылғандарды түзететін орын. Шыны керек, еліміздегі түрмелерде жазасын өтеп жатқандар кей кезде өздерін полицейлер азаптайтынын айтып, шағымданып жатады. Оның көбі сол күйі жылы жабылып жататыны жасырын емес. Ал жәбір көргендердің құқығын кім бұлдамақ? Әлде жазасын өтеушінің айқайы төрт қабырғадан әрі аспай ма?
Түрме күзетшісі жазалаушы ма?
Жақында Балқашта педофилді азаптаған 4 полицейге үкім шықты. Балқаш қалалық сотында жергілікті криминалдық полиция бастығы мен оның үш қызметкері сотталды. Оқиға былай, 2019 жылдың қазанында педофилия бойынша сотталған Балқаштың 44 жастағы тұрғынын полицейлер жабылып азаптаған. Енді қылмыскерді өз бетінше жазаламақ болған шенділер Қылмыстық кодекстің 146-бабының 3-бөлігі «жәбірленушінің денсаулығына ауыр зиян келтірген азаптаулар» бойынша бас бостандығынан айырылды. Сот әрқайсысына 9 және 10 жылдан жаза кесті. Жалпы, биылдың өзінде түрмедегі қинау дерегі бойынша біраз шағымдар түсіп жатқанын аңғардық. Мәселен, жыл басында Шымкентте бір топ жазасын өтеушінің туыстары шу шығарды. Олар Қылмыстық атқару жүйесіне қарасты 167/3 түзеу мекемесінің қызметкерлері жазасын өтеушілерді сан түрлі әдістермен қинап жатқанын айтқан. «Ішкі тәртіпке мойынсұнбадың» деген желеумен, тәулік бойы суық бөлмеге заңсыз қамап, тіпті, жарығы жоқ казармада ұстаған көрінеді. Бұл жайында Қылмыстық атқару жүйесі комитетіне, бас прокуратураға бірнеше мәрте шағым жазыпты. Бірақ жауап болмай, есесіне шындықты айтып шырылдағандарды одан әрі азаптап жатыр екен. Бұдан кейін сәуірде Ақтаудағы 172/6 түзету мекемесінде жазасын өтеушілердің туыстары абақтыда отырғандарға зорлық көрсетіліп жатыр деп көмек сұрады. Тіпті, «жазамызды өтеп жатқанда осындай заңсыздыққа тап болдық» дегендер қасық жұтып наразылық көрсеткен. Біреуі өз-өзіне қол салып, ауруханадан бір-ақ шыққан. Дегенмен сол кезде түрме басшылығы мұны жоққа шығарып баққан еді. «Ұстау режимін жеңілдету мақсатында, ахуалды тұрақсыздандыру мақсатында сондай заңсыз іс әрекеттерге барады. Сотталған Төлетаев та, Жақыпов та осындай қасық жұтып алды деп айтады. Оның біздің қызметкерлер жұтқызбайды. Ондай іс-әрекеттер жоқ», – деген 172/6 түзету мекемесі басшысының орынбасары Азат Садуов. Алайда сотталушылардың туған-туыстары бір сәтте бекерден бекер дау шығармайтын тәрізді. Егер түрмедегі ұрып-соғу расталса, зорлық көрсеткендер бас бостандығынан айырылуы мүмкін болған. Бірақ сол күйі бұл мәселе де басылғандай болды. Тексеру қорытындысы жайлы бір де бір ақпарат шыққан жоқ. Осылай түрмедегілер мүлде «азап шекпеген» болып шығады. Бұған құлақ үйренген. Мәселенің шынайы жай-жапсары қалай болуы мүмкін?Сотқа жеткен іс жоқ
Қазақстанда құқық қорғаушылар абақтыда отырғандардың жиі азапталатынын, бірақ жәбір көрсеткендердің жауапқа тартыла бермейтінін жиі айтып жүр. Бұған қоса «қасақана әрекеттерді түрме қызметкерлері жазаға тартылмайтынын білген соң істейді» дейді. Бұл жерде ең әуелі қиындық тудырар бір жайы бар. Ол – жәбірлеу фактісін дәлелдеудің қиындығы. Мысалы, құқық қорғаушы Елена Семенова осы мәселені көтеріп жүр. «Тұтқынның азапталғаны белгілі болған кезде оның денесіндегі көгерген не басқа да соққы іздері жазылып үлгереді. Түрме ішіндегі медицина қызметкерлері жарақатты тіркей бермейді, қылмысты жасырады. Тергеу де жүрмейді. Мұның бәрі қылмысты жасыруға бағытталған әрекеттер», – дейді маман. Әлеуметтік желіде сотталушылардың таяқ жеп жатқан видеоларын көп ұшыратасыз. Ал ресми ақпар бойынша, 2021 жылдың алғашқы 5 айында азаптау фактісі бойынша 120 заңбұзушылық тіркелген. Бірақ мұның бір де біреуі сотқа жетпеген. Былтыр да 146-бап «Азаптау» бойынша 764 құқық бұзу фактісі тіркеліп, соның ең болмаса біреуі соңына дейін ашылмай, тоқтатылған екен. Яғни, ресми түрде 2020 жылы түрмеде ешкім азап көрмеді деп мәлімдеме жасалған. Халықаралық ұйымдар да бұған назар аударып отыр. «Қазақстанда түрмедегі азаматтардың құқығы қорғалмаған» деп хабарлап жүр. Еліміздегі азаптауға қарсы коалициясының заңгері Анна Солодова жыл басында осыған байланысты бірнеше деректер ұсынған болатын. Коалицияның 2019 жылғы есебіне сенсек, азаптауға қатысты қылмыстық істердің көбі сотқа жетпей тоқтатылады немесе жәбірленушілер сыбайлас жемқорлықтың құрбаны болады. Себебі Қазақстанда зорлық-зомбылықты зерттейтін тәуелсіз институттар жоқ, әлі елдегі сот жүйесі тәуелсіз емес. «Мұндай мәселе көбіне тергелмейді, азаптау болғанның өзінде, қылмыстық іс қозғалмайды, өйткені тиісті орган фактілерді жасыруға тырысады» деп баға берген. Сондай-ақ түрмеде азап көрген сотталушылардың көбі шағымданудан бас тартатын көрінеді. Оған бірнеше себеп бар екен. Біріншіден, түрмеде жазасын өтеп жатқандардың шағым жазуына мүмкіндік қарастырылмаған, нақты механизм жоқ. Екіншіден, азапталғаны жөнінде шағымданған сотталушыға қауіп төнеді. Сол үшін де сотталушылар ғана емес, олармен сөйлесіп, шындықты жариялаған адвокат, психолог немесе құқық қорғаушылардың өзі қудаланып кетуі мүмкін. Бұл тұста тәуелсіз институттардың жетіспейтіні байқалады. Бұдан бөлек, Amnesty International ұйымының зерттеуінше, құқық қорғау органдары мен түрмелердің қызметкерлері көбіне адвокаттарға клиенттерімен кездесуге және жеке әңгімелесуге кедергі келтіреді екен. Адвокаттар, дәрігерлер және құқық қорғаушылар түрмедегі азаптау фактілерін айтқанда құқық қорғау органдарының қуғынына ұшырауы мүмкін екенін жасырмаған. Біз осының бәрін ресми деректерге сүйеніп, жоққа шығаруға талпыныс жасағымыз-ақ келеді. Әйткенмен, соңғы кездері түрмедегі жазасын өтеушілердің үндеуі көбейіп кетті. Бұл – бір. Екіншіден, әлеуметтік желіде азаптаудың сан түрлі видеолары тұр. Демек, түрмелерде ешкімді азаптамайды дегенге сену қиын. Мемлекеттің ең басты құндылығы ретінде адам мен оның хақы саналса, бұл шекарадан асып, жәбір көрсеткендер сөзсіз жазалануы тиіс. Мұндай процестер үзілмей жалғаса берсе, азаматтардың құқық қорғау органдарына деген сеніміне селкеу түсері анық. Содан кейін «ет сасыса тұз себерсің, тұз сасыса не себерсіңнің» күйін кешіп отырмасақ абзал.Мадияр ТӨЛЕУ