«Қазір өзенде су емес, май аралас лай батпақ ағып жатыр. Қалжырдың Ертіске барып құятынын ескерсек, төменде суын ішіп, малын суарып отырған халық пен өзенді мекендеген балықтың жағдайы не болады? Бүгінде Ертіс пен Қалжырда шортан, көксеркені қойып, майшабақ та табылмайды. Әншейінде жағажайда біреу машинасын жуа қалса, қармақпен балық ауласа, жетіп келетін полиция, экологтер қайда қарап отыр? «Өзеннің осындай халге түсуі алтын қазумен байланысты», – дейді білетіндер.
Әрине, жергілікті тұрғындардың алаңдайтындай, дабыл қағатындай жөні бар. Себебі Қалжыр – ауыл халқы суын күнделікті тұтынып, малын суғарып жүрген Күршім ауданындағы үлкен өзендердің бірі. Әйгілі Марқакөл көлінен жалғыз өзі ағып шығатын өзеннің бойында 10-ға жуық елді мекеннің халқы тіршілік етеді.Судағы зиянды заттар мөлшері 17 есеге артқан
Қоғамда қызу талқыланғаннан кейін облыстық Экология департаменті мамандары бірнеше рет оқиға орнына барып, рейдтік тексеріс жүргізген. ««Хван С.А.», «Кошкинбаев Б.А.», «Бошаев У. Т.», «Дуйсембаев а. у.», «Мадымаров х. Д.» жеке кәсіпкерліктері заңсыз қазған карьер мен Қалжыр өзенінің табиғи арнасын қалпына келтіру жұмыстарын жүргізіп жатқандықтан, су лайланған. Заңсыз жұмыстардан кейін кен іздеушілерге Әкімшілік кодекстің 332-бабына (мемлекеттiк экологиялық сараптаманы мiндеттi түрде жүргізу туралы талаптарын орындамау) сәйкес, жалпы сомасы 218 775 теңге айыппұл салынды. Өзен ағысынан төменірек «Қасенов» жеке кәсіпкерлігі жер қойнауын заңсыз пайдаланғаны анықталды. Оған қатысты жауапкершілікке тартуға және бұзушылықтарды болдырмауға арналған материалдар жиналып, уәкілетті органдарға жіберілді. Айта кету керек, Қалжыр өзенінің жағасында балықтың қырылғаны және ластанудың көзге көрінетін фактілері анықталған жоқ. Аспаптық талдаулар жүргізу үшін Қалжыр өзенінің әртүрлі нүктесінен (Алтай ағысы бойынша жоғары және Боран ағысы бойынша төмен қарай) су сынамалары алынды. Талдау нәтижелері шыққан соң қосымша хабарлаймыз» деген болатын аталған департамент басшысының орынбасары Рауан Тұраров қыркүйек айының басында берген сұхбатында. Жақында, нақтырақ айтсақ, 14 қыркүйекте осы департамент, Ертіс бассейндік инспекциясы, балық шаруашылығы инспекциясы, Күршім аудандық полиция бөлімі мен БАҚ өкілдерінен құралған комиссия Қалжыр өзенінің жағдайымен тағы бір мәрте танысып қайтты. Осы комиссия құрамында болған Экология департаменті басшысының орынбасары Рауан Тұраровтың айтуынша, қыркүйек айының басындағы судан алынған сынама қорытындысы өзендегі зиянды заттардың шекті мөлшерден аспағанын көрсетіпті. Алайда өзеннің Қалжыр ауылынан өтер тұсындағы ластаушы заттар мөлшері 17 есеге артқаны анықталыпты. Осы жерде алтын шайған алматылық кәсіпкер Сергей Хван комиссия мүшелеріне «Кошкинбаев Б.А.», «Бошаев У. Т.», «Дуйсембаев а. у.», «Мадымаров х. Д.» жеке кәсіпкерліктерімен бірлесіп, артель құрғанын, биылғы жылдың мамыр айынан бастап алтын қазумен емес, барлау жұмыстарын жүргізумен айналысқандарын жеткізіп, тіпті жұмысты тиісті органдардың келісімінсіз бастағандарын да жасырмапты. Осыған байланысты Күршім аудандық №2 сотының шешімімен осы жылдың тамыз айының басында олардың қызметі тоқтатылып, лицензиясы алынып, 17 қыркүйекке дейін өзен арнасын қалпына келтіру, заңсыз карьерге рекультивация жұмыстарын жүргізу міндеттеліпті. «Оларға алтынды қолмен шаюға рұқсат берілген, бірақ олар мұнда өндірістік алтынды өндіруге арналған үлкен техникаларды алып келген. Алтын қазушылар өзеннің негізгі арнасын бұрып қана қоймай, табиғатқа орасан залал келтірген. Қаншама ағашты отап тастаған. Олар рекультивация жобасын жасау керек болатын. Алайда олар мұны жасамаған. Қазір қалпына келтіру жұмыстарын жүргізіп жатыр. Бірақ қолдарында құжаттары жоқ. Біз олар әуелі алтын шайғаннан кейінгі тұнып қалған зиянды шөгінділерді тазалап барып қана суды жіберсін деген ұсыныс айттық. Алтын шайып, табиғатқа зиян келтірген азаматтар сол жерде болған ағаштарды қалпына келтіруі керек. Бұл үшін Күршім аудандық полиция бөлімі бізге ұсыныс беруі қажет, сонда біз «Бүлінген ағаштарды қалпына келтіру керек деген шешім шығарамыз», – дейді Р.Тұраров. «Хван С.А.» кәсіпкерлігіне облыстық Кәсіпкерлік және индустриялық-инновациялық даму басқармасынан 2021 жылдың мамыр айынан бастап Қалжыр өзенінің 65/55 шақырымдары аралығында зерттеу жұмыстарын жүргізуге рұқсат лицензиясы берілгенін, алайда кәсіпкер заң талаптарын сақтамағанын Шығыс Қазақстан облыстық Полиция департаменті де растап отыр. «Рейдтік шаралар барысында компания тарапынан Әкімшілік кодекстің 360-бабы (Су қорғау аймақтарында және су объектілері белдеулерінде заңсыз құрылыс салу, сондай-ақ өзеннің табиғи арнасын заңсыз өзгерту) және 463-бабы (Тиiстi тiркеусiз, рұқсатсыз немесе хабарлама жібермей кәсіпкерлік немесе өзге де қызметпен айналысу, сондай-ақ әрекеттердi (операцияларды) жүзеге асыру) бойынша бұзушылықтар анықталды. Материалдар Күршім ауданының №2 сотына жолданып, 28 маусымда сот қаулысымен «Хван С.А.» ЖШС кінәлі болып танылып, 131 265 теңге сомасы көлемінде айыппұл салынды» делінген департаменттің баспасөз қызметінің таратқан мәліметінде.Жергілікті тұрғындар: Көз алдымызда құрып бара жатқаны жанға батады
Ал жергілікті тұрғындар бұл мәселені айта-айта шаршаған секілді. Жергілікті тұрғындар демекші, олар алтын шаюшылардың Қалжыр өзеніне ойына келгенін істеп жатқанын, өзен арнасын бұрып тастағанын өткен жылы да видеоға түсіріп, жанайқайын жеткізген болатын. «Мынау Қалжырдың бұрынғы орны. Алтын жуып жатыр. Өзеннің орны бұрын КамАЗ тұрған жерде болған. Біз осы жердің адамдарымыз, жақсы білеміз. 2 жыл болды, осында келіп, заңсыз алтын қазып жатыр» деген болатын былтыр сол маңдағы ауыл тұрғындарының бірі. Осы шағымнан соң Экология департаментінің қызметкерлері жедел түрде оқиға орнына барып, өзеннен 2-3 шақырым жерде орналасқан «ГРК МЛД» ЖШС-іне жоспардан тыс тексеру жүргізген еді. Сол кезде департамент мамандары Алтай ауылынан 5 шақырым жердегі өзен ағысынан жоғары жерде техниканы қолданып, рекультивациялық жұмыстарды жүргізген пайдаланушылардың қалдырған ізін анықтағанын айтқан-ды. Демек, Күршім ауданында алтынды заңсыз қазу соңғы бір-екі жыл көлемінде емес, одан бұрынырақ басталған секілді. Мұны осы жақтың тұрғындары да растайды. «Біздің білгеніміз – соңғы екі-үш жылдың жүзі ғой. Алтынды оған дейін де қазған дейді. Қазғанда да қалай болса, солай қазған дейді. Кейін халық шулады, бірақ бәрінің аузын жауып тастады. Бұл – Қалжырдың басына төнген үлкен қасірет. Айттың не, айтпадың не? Сіздер жазғанмен ештеңе өзгермейді. Былтыр мұны, КамАЗ-ды Қалжырдың ортасына қойып, алтынды шайып жатқанын осы жақтың бір жігіті жақсылап видеоға түсірген. Одан артық қандай дәлел керек?», – деді Қалжыр ауылының бір тұрғыны. Бірақ атын жазбауымды өтінді. Мектепте жұмыс істейтінін айтты. «Атымды жазбай-ақ қой. Былтыр журналистерді шақырам деп бәлеге қалғанмын. Ішкі саясат бөлімі соңыма түсіп, әрең қойдырғанмын. Сөйлеуге, бірдеңе айтуға қорқамыз. Бірінің баласы бар, бірінің анасы бар. Қалжырдың жағдайын жалғыз Күршім емес, бүкіл ел біліп отыр ғой. Өткенде су лайланғанда сұмдық лайланды. Қолыңа ұстасаң, кәдімгідей иісі білінді. Қазір сол лайланған су Ертіске құйып жатыр. Қалжырдың бас жағындағы Қызыл ащы деген жерде алтын шайып жатыр. Қазір суда балық жоқ. Бұрын Қалжырдан су тасып ішуші едік. Қазір оны да қойдық. Бұл Қалжыр ең таза өзен еді. Өйткені оған сайлардан 60-70 бұлақ құйылады. Мөп-мөлдір, түбінен тас көрініп жататын. Көз алдымызда құрып бара жатқаны жанға батады», – дейді атын айтуға жасқанған ауыл тұрғыны. Қалжыр өзеніндегі жағдай аудан, облыс тұрғындарын ғана емес, Парламент Мәжілісі депутаттарын да алаңдатып отыр. «Бұл мәселені Күршім ауданы жұртшылығы көтергеніне 2-3 жыл болды. Қайталанбас экожүйесі қыл үстінде тұр. Қалжыр мен Күршім өзендері еліміздегі керемет, әсем таулы өзендер. Облыстың басшылығы бұл проблеманы елеп отырған жоқ. Азаматтардың айтуынша, құқық қорғау органдары да бұл мәселеге өте селқос қарайды. Бүйте берсек, Қазақстандағы бірегей екі өзеннің флорасы мен фаунасынан айырылып қалу қаупі бар. Бас прокуратура мен Экология министрлігінен бірлескен топ жіберуін талап ететін боламын. Жергілікті жердегі мемлекеттік органдар, құқық қорғау органдары өте селқос, немқұрайдылық, салақтық танытып отыр» деп жазды өзінің Facebook-тегі парақшасында белгілі саясаттанушы, Парламент Мәжілісінің депутаты Ерлан Сайыров. Белгілі журналист Мақсат Толықбай да өзінің әлеуметтік желідегі парақшасында Қалжыр өзенінің қазіргі аянышты жағдайын бейнелеген 8 минуттық видео жариялады.ТҮЙІН:
«Жағдай бұдан әрі ушықпай тұрғанда, Қалжыр өзенінде алтын шаю жұмыстары тоқтатылсын. Ел басындағы азаматтарға айтар тілегіміз – осы», – дейді Күршім ауданының тұрғындары.
Ел тілегі ескерусіз қалмайды деп сенеміз.
Азамат ҚАСЫМ, Шығыс Қазақстан облысы