Тұран жолбарысын қайта «түлету» мүмкін бе?

Тұран жолбарысын қайта «түлету» мүмкін бе?

80 жыл бұрын жоғалған Тұран жолбарысын түген­деуге білек сыбана кіріскенімізге де біршама жыл болды. Жақында қазақтың жерін мекендеген алып жыртқышты жерсіндіру жайын Қазақстан мен Ресей­дің XVII өңіраралық форумын­да Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев тағы қоз­ғады. Қыруар қаражатқа алып келінетін Ресейдің Аму­ры Тұран жолбарысынан айыр­­­машылығы бар ма? Амур аймағымызды жерсіне ме? Тұран жолбарысы популя­ция­сын қалпына келтіру жоспары қалай жүзеге аспақ?

Тұран жолбарыстарын қайта жаңғырту жобасы осыдан 4-5 жыл бұрын Санкт-Петерборда өткен экономикалық форумда танысты­рылған болатын. Артынша Ресей үкіметі жобаны бекітті. Ал былтыр елімізде Тұран жолбарысын қайта түлету туралы жаңа жоба қолға алын­са, биыл тарғыл жыртқышты қай­та түлету мақсатында кеңау­қымды жобаны жүзеге асырыла бастады. БҰҰ Даму бағдарламасы өкілінің мәлімдеуінше, жоба жо­йыл­ған аңды ел аумағына қайтару­мен қоса, ұлттық құндылығымен ерекшеленбек. Алдымен жолбарыс мекендейтін аумақ пен олардың азық базасы дайындалып, 4-5 жылдан кейін алғашқы 12-13 Тұран жолбарысы әкелінеді. Жыртқыш­тардың жергілікті жерге бейімделуі қадағаланған соң ғана еркін­дікке жіберіледі. Жоспар сәтті жү­зеге асса, 2050 жылға қарай еліміз­дегі жолбарыс саны 100-ден асады деп болжанып отыр.

Халықаралық жоба дайындалып жатыр

Жақында Тұран барысы попу­ляциясын қалпына келтіру жос­пары туралы айтқан Президент: «Олардың соңғылары өткен ғасыр­дың 30-жылдары байқалған. Кейін Екінші дүниежүзілік соғыс алдында Қазақстан аумағынан жоғалып кетті. Бұл – дала барыстары. Олар ке­зінде азулы барыс болған. Сон­дық­тан қазір осы барыстардың популяциясын қалпына келтіру үшін халықаралық жоба дайындап жатырмыз», – дей келе Қ.Тоқаев ресейлік маман­дарды қызықты жо­баны бірігіп жүзеге асыруға ша­қырды. Келешегі бар жобаға Ресей Федерациясында сақталған жол­барыс түрлері негізге алынып, кейінгі процеске биологтар қосы­ла­тынын айтты. Мемлекет басшы­сының айтуынша, Кавказда барыс популяциясын қалпына келтіру жұмыстары сәтті жүргізілді. Сібірде қар барысын қалпына келтіріп жатырмыз. Ендігі жерде Қазақстан аумағында болған популяцияны мамандардың зерттеуімен Үндістан немесе Ресейден алдыруды қолға алған жөн. Бұл мақсатқа 100 пайыз жету мүмкін болмаса да, тырысып көру керек екеніне тоқталып, ха­лықаралық ұйымдардың тарапы құп көрген жобаға Ресей тарапынан да қолдау болатынына сенім біл­дірген.

Соңғы жолбарыс мұражайда сақталған

Бұған дейін Іле өзенінің саға­сындағы Балқаш көлінің оңтүстік жағалауы және осыдан шығысқа қарайғы жер Тұран жолбарысы жер­сіндірілетін аумақ ретінде таң­далды. Тұран жолбарыстары қазақтың қамысты және тоғайлы аумақ­та­рында ғасырлар бойы жортып жүр­ген екен. Олар өте ірі әрі сал­мағы 250-300 келіден кем түспеген көрінеді. Тарихи деректерге сүйен­сек, қазақ даласындағы жыртқыш­тардың жойылып кетуі Ресейдің патша үкіметі араласа бастаған тұ­сынан азаюы басталған. Жолба­рыс­ты жоспарлы түрде аулау 1891 жыл­дан басталады. Жедел аты­латын жойқын қарумен жарақ­танған орыс армиясы отарланған жерді жыртқыштардан тазалау үшін арнайы отрядтар ұйымда­с­тырды. Жекелеген аңшылар да түгі құлпырған қымбат терісі үшін жол­барысты қынадай қырыпты. Кейін 1947 жылы Кеңес Үкіметі жолба­рыстарды аулауға тыйым салға­нымен, бұл кеш қабылданған шара болды. Алайда Тұран жолбарысы түгімен жойылғанымен, Амур жол­барысын аман сақтап қалды. Сөй­тіп, 1960 жылдардың ортасынан бастап Халықаралық табиғат қор­ғау одағының Қызыл кітабының бірінші санатына Тұран жолбарысы «жойылып кеткен» түр ретінде енгізілді. ХХ ғасырдың басында жер бетінде 100 мыңға тарта жолбарыс болған. Қазір олардың үш жарым мыңдайы ғана сақталған. Ал Тұран жолбарысының бір ерекшелігі – жирен түсті жүнінің бояуы қанық. Қыстыгүні терісі, әсіресе қарын тұ­сы­ның жүні қалыңдай түседі екен. Тұмсығында қою мұрты бол­ған. Тұран жолбарысы бенгалдық және амурлық тұқымынан да ірі. Салмағы 250 келіні тартса, тәулігіне 100 шақырым жерді шолып өте алатын ерекше қасиеті бар. Құжаттарға қарағанда, Же­тісудағы соңғы жолбарыс 1940 жылы аңшылардың оғына ілінген. Осы алып жыртқыштың тұлыбы бүгінде Алматыдағы Биология мұражайында сақталған. Тарғыл шері 1933 жылы Іле өзенінің бойында қолға түсіріліпті. Мұра­жайдың бас маманы Қылышбай Мұсабековтің айтуынша, бұл – ұрғашы жолбарыс, жаз мезгілінде ұсталған жас өлекшін. Кейбір де­ректерде соңғы жолбарыс Балқаш көлінің ну қамысында 1928 жылы оққа байланған деседі.

Бүгін бітетін іс емес

«Жолбарыс жобасын» жүзеге асыру үшін Дүниежүзілік жабайы табиғат қоры мен Қазақстан Үкі­меті 50 млн АҚШ долларын жұм­самақ. Қыруар қаржы жұмсалатын жобаның жоспарына сәйкес, жол­барыстар хайуанаттар бағынан не­месе Қиыр Шығыстағы жабайы табиғаттан алынуы мүмкін. Қолда өскен аңның бостандыққа бейім­делуі қиын болғанымен, мұндай тәжірибе бұрындары Ресей мен Қытайда жүргізілген. Хайуанаттар бағынан әкелінген жолбарыстар жерсінбесе, Қиыр Шығыстағы жол­барыс популяциясына зиян кел­тірмей, жылына екі-үшеуін ұс­тап алып, қазақтың қамысты ор­ман-тоғайларына жіберу көзделіп отыр. Бірақ бұл бүгін-ертең жүзеге аса қалатын шаруа емес. Кем де­генде 5-7 жылға созылып, «Іле-Балқаш» қорығына азы 20 бас Амур жолбарысы жерсіндіріледі. Тұран жолбарысы мекен еткен аймақтарын зерттеген маман­дардың мәлімдеуінше, бұл жырт­қыш түрі адам қоныстанбаған ау­маққа үйір келеді. Дүниежүзілік жабайы табиғат қоры Ресей өкіл­дігінің директоры Игорь Честин жолбарысты қайта жерсіндіруге Қазақстанның таңдалып алынға­нын осы себеппен түсіндіреді. Оның ойынша, Амур жолбарысы өзге аймақтарға қарағанда біздің жерге тез үйреніп кетуі мүмкін. «Жолбарыс популяциясы үшін көлемі зор, адам қоныстанбаған аумақтар қажет. Әзербайжан, Армения, Грузия, Иран, Қырғыз Республикасы, Қытай, Тәжікстан, Түрікменстан және Түркияда жолбарыс тіршілік ететіндей жер жоқ. Ауғанстан мен Иракты қарас­тыру қисынсыз. Сол үшін Іле өзе­нінің сағасы мен Балқаш көлінің оңтүстік жағасы қолайлы болады деген тоқтамға келдік. Сол өңірдің ұңғыл-шұңғылына дейін барлап, Қазақстан Ғылым академиясының зоология институтымен бірлесіп, үлкен есеп әзірледік», – дейді Игорь Честин. Бағдарламаны орындау барысында Іле өзенінің арнасына ерекше көңіл бөлінбек. Бұл орайда Қытай мен Қазақстан­ның суды қанша алып отырғаны басты назарда болады. Өйткені Қытаймен Іле суын пайдалануға байланысты келісім барысында «Жолбарыс бағдарламасы» басты уәжіміз болып қалуы ғажап емес. Осылайша, жеті мың шаршы метр аумаққа 40-55 жолбарыс жіберсе, жарты ғасыр ішінде оның тұқымын 64-98 басқа дейін өсіруге болады.

Тарғыл жыртқыш тұрғындарға қауіпті ме?

Экожүйесі жолбарыстың тір­шілігіне қолайлы саналатын Іле-Балқаш өңірінің жұрты «жолбарыс­тың азығы болып кетеміз бе?» деп қорқады. Өйткені Ресейде жарық көрген «Военный сборник» журналының 1871 жылғы санын­дағы «Табиғат және аңшылық» деген бөлімінде Сырдария бойында тұратын Шақан деген аңшы жа­йында мақала басылған. Шақан аңға кеткен бір күні түнде адам­жегіш жолбарыс киіз үйге кіріп, баласын өлтіріп, әйелін қамысқа сүйреп әкетеді. Қатты күйінген Шақан жолбарысты өлтірмекке ант береді. Ақыры сөзінде тұрған аңшы бірнеше шұбар аңның көзін жояды. Бұл туралы Мұхтар Мағауиннің «Шақан-Шері» романында егжей-тегжейлі жазылған. Әйтсе де, мамандар жергілікті жұртты сабырға шақырып отыр. Себебі жолбарысты жерсіндіру бағдарламасы бойынша аймаққа алып жыртқышты жібермес бұрын азығы болар жануарлар көбейтіледі. Жолбарыс жайлаған жерде жемтік мол болуы керек. Сол себепті ре­зерватқа тұяқты жануарлар топ-тобымен жіберіледі. Биолог әрі зоолог Мұрат Жақсыбаевтың айтуынша, Тұран және Амур жол­барыстары бір түр тармағына жа­тады. Бір айырмашылығы, геогра­фиялық мекен ету ортасы бөлек. Ресейлік жыртқыш елдің Қиыр Шығысындағы Амур өзенінің жа­ғасын, біздегі тұқымы құрыған тарғыл жолбарыс Тұран ойпатын мекендеген. «Сол үшін Тұран жол­барысының мекен еткен ортасына әкелгенде Амур жыртқышының жерсінуін қадағалап отыру маңыз­ды. Азықтық базасы дайындалмаса, кез келген жыртқыш жерсінбейді. Сосын Тұран жолбарысы генети­калық-молекулярлық жағынан да Қиыр Шығыстағы Амур жол­барысына өте жақын. Ол да жойы­лып бара жатқан тұқым», – дейді Мұрат Бөдеұлы. Сондай-ақ зоолог маман жыртқыштың келуінен қорқудың қажеті шамалы екенін айтады. «Өйткені жыртқыштың жауы – адам­ның өзі. Адамдар олардың мекен ету ортасын бұзып, тіршілік ету әрекетіне қолайсыздық туғы­замыз. Сол себепті жыртқыштар да үй жануарларына, адамдарға ша­буылдауға мәжбүр болады, – дейді ол. Қазақ Ұлттық географиялық қоғамының вице-президенті, зоолог Сергей Скляренко да бірін­ші кезекте резерваттың экожүйесін сауықтырған дұрыс екенін жет­кізген еді. Өйткені бой тасалайтын тоғайы мен қалың қамыс болмаса, жолбарыс ешқашан жерсінбейді. Екінші сумен қамтамасыз етіп, орман ағаштарын заңсыз отаумен күресу жүргізілген дұрыс. Қазірдің өзінде сарапшылар Іле өзенінің сағасында үш мыңнан астам жа­байы шошқа барын анықтапты. Бірақ оның өзі жеткіліксіз. Сол үшін жыртқыштың еттен тарық­пауы үшін қабанның саны 30-50 мыңға жетуі тиіс. Сондай-ақ алдағы 4-5 жыл ішінде Іле-Балқаш өңіріне 50 шақты кермарал апару жос­парланған. Аңызға зер салсақ, киелі қызыл жолбарыс Сүйінбайды қорғаған. Жыр алыбы Жамбыл көз жұма­рының алдында «Жолбарысым қырғыздарға қарай тау асып кетті» деп кейіпті. Қырғыздың заңғар жазушысы Шыңғыс Айтматов Сүйін­бай мен Жамбылдың жол­барысы өзіне пір болғанын айтып: «Қазақтан қашан кемеңгер, да­ныш­пан ұрпақ шығады, жолбарыс сол кезде өз жұртына қайтар» деген көрінеді. «Жақсы сөз – жарым ырыс» дейтін қазақ Тұран жол­барысын түп мекеніне жерсіндіру жобасын жақсылыққа жориды. Тек миллиондар құйылған «Жолбарыс бағдарламасына» жемқорлық жерсініп жүрмесе болғаны.

Жадыра МҮСІЛІМ