Бүгін Бүкіләлемдік сүйек кемігі доноры күні (World Marrow Donor Day, WMDD) аталып өтеді. Мерекенің мақсаты – әлем бойынша донор болған адамдарға алғыс білдіру және трансплантация мәселесіне назар аударта отырып, жаңадан донорлар шақыру. Өйткені, сүйек кемігінен алынатын діңдік жасушалар бірқатар онкологиялық ауруды емдеуде соңғы да жалғыз мүмкіндік болып отыр. Осы орайда, қатерлі дертті емдеудің проблемаларын аша түсу үшін «Ғылыми-өндірістік трансфузиология орталығы» республикалық мемлекеттік кәсіпорны басқарма төрағасының бірінші орынбасары Дулат Имашпаевты әңгімеге тартқан едік.– Дулат Махамбетұлы, сүйек кемігін трансплантациялау әдісінің өзі кейіннен шыққан озық тәжірибе ғой. Донор болу – әрине, сауапты іс. Ендеше, бұл қандай тәсіл? Бұл тұрғыда елімізде қандай мәселелер бар?
– Бұл мереке әуел баста Италия, Испания, Франция және Бельгия мемлекеттерінде аталып өте бастаған екен. Бүкіләлемдік деңгейге 2015 жылы шықты. Содан бері бұл мереке әлемнің 50 елінде тойланып жүр. Енді, тақырып туралы айтар болсам, қан доноры дегенді бәріміз білеміз, оның қауіпсіз әрі қоғам үшін өте маңызды екендігіне көз жетті. Бірақ, діңдік жасушаларды ауыстыру жаңа ғылыми-технологиялық әдіс болғандықтан, ол туралы мифтер өте көп. Соны сейілту үшін бүгінгі сұхбатымыз өте маңызды деп санаймын. Ғылыми тілде бұл «Сүйек кемігінің діңдік жасушаларын гемопоэтикалық трансплантациялау» деп аталады. Ересектердің болсын, балалардың болсын, көптеген ауруларын емдеуде ең бір нәтижелі әсері мол әдістердің бірі. Соның ішінде, бірінші кезекте, қан түзу жүйесінің онкологиялық қатерлі ауруларын емдеуде кеңінен пайдаланылады. Трансплантация жасаудың түпкі мәні науқас адамның қан түзу жүйесін толықтай донорлық түрімен алмастыру дегенді білдіреді. Яки, сіз діңдік жасушаларды тапсыру арқылы біреудің өмірін сақтап қалуыңыз мүмкін. Сондықтан да жағдайды пайдаланып, барша қазақстандықтарды сүйек кемігі доноры болуға шақырамын.
– Көптеген жағдайда сүйек кемігін ауыстыру – пациенттің өмірін сақтап қалудың соңғы үміт, жалғыз мүмкіндігі. Сол рас па? Сосын кімдер донор бола алады? Сондай-ақ, оқырмандарымызға оны қайдан алатыны және қалай алмастыратыны да қызық деп ойлаймын.
– Иә, солай деп те айтуға болады. Бұл әдіске науқас адамға дәрілер де, операция да, химия да, сәуле терапиясы да көмектеспегенде жүгінеміз. Дұрыс емес жұмыс істеп тұрған сүйек кеміктері химиялық препараттармен емделеді. Бірақ бұл, амал жоқ, оларды бірте-бірте обыр ісігі жасушаларымен бірге мәжбүрлі түрде жойып жіберуге алып келеді. Ал одан кейін оның орнына бірден шұғыл түрде донорлық жасушаларды егу қажет. Міне, емдеу барысы осы кезеңге жеткенде, дәрігерлер сүйек кемігін жаңа түріне ауыстыру туралы шешім қабылдайды. Оны алудың екі жолы бар. Яки, сүйек пункциясы және қан құю арқылы жүргізіледі. Қазір діңдік жасушаларды көк тамырдағы, яки венадағы перифериялық қаннан алады. Мұндағы ең бірінші міндетті шарт – олар ген бойынша сәйкес келетін туыс донордан (туған аға-іні, апа-қарындас, сіңлі) алынуы тиіс. Әйтсе де, кейде туған бауырларының қаны да сәйкес келмей қалып жататын жағдайлар болады. Ондай жағдайда «құтқарушы» адамды арнайы мәліметтер базасынан, соның ішінде Қазақстан Республикасы Сүйек кемігі донорларының тіркелімінен (СКДТ) іздейміз.
– Сүйек пункциясы және қан құю деген түрлері бар дедіңіз. Бұлар нені білдіреді? Туған бауырларының жасушалары жарар болса, сырттан біреулерді іздеудің не қажеті бар? Жаңағы айтқан СКДТ дегеніміз не?
– Жасушаны алудың екі жолы бар: сүйек кемігінен және қаннан. 99 пайыз жағдайда ДЖГ тек қаннан алынады. Қазіргі таңда 5-6 сағатта қажетті жасуша көлемін жинап бере алатын озық үлгідегі арнайы жабдықтарымыз бар. Тек өте сирек жағдайда бұл процедураны қайталап өткізуге тура келіп жатады. Ал сүйек пункциясы дегеніміз – сүйектің тікелей өзінен алынатын биоматериал. Оны алу үшін сүйекті сындырып жату шарт емес, негізінен арнайы құрылғы арқылы жамбас сүйегінен алынады. Ота оңай жасалатын қауіпсіз тәсіл.
Енді екінші сұрағыңызға келер болсақ, біз мектепте анатомия сабағын өткен кезде жер бетіндегі әрбір адам дербес биологиялық тұлға екенін, өздерінің ата-анасынан теңдесі жоқ генотипке ие болатынын оқыдық. Бұл туған бауырлардың бір-біріне сәйкестігі 25 пайыздан аспайтынын білдіреді. Сол себептен де қалған шұғыл жағдайларда туыс емес донорларды іздеуге тура келіп жатады. Ол үшін арнайы халықаралық компьютерлендірілген база бар, онда әлем бойынша 39 миллионнан астам адамның ұлпалық типтендірілген мәліметтері сақталған. Бізге қажетті параметрлерді енгізу арқылы тапсырыс беріп, оған сәйкес келетін кандидаттар туралы ақпараттарды автоматты түрде аламыз. Одан соң емдеу жүргізіп жатқан медициналық мекеме донор болуға дайын екендігін білдірген нақты бір адамның орналасқан тіркеліміне сәйкестік туралы хабарлайды. Ол аймақтардағы немесе шетелдегі тіркелім болуы мүмкін. Ондағы қызметкерлер әлгі адамды өздері іздеп тауып, оны «активация жасайды», яки, шақырып қосымша зерттеулерден өткізеді. Егер, жарамды деп танылса, онда ол бұған дейінгі келісімін нақтылайды немесе бас тартады.
Енді Ұлттық тіркелімге келсек, ол дегеніміз – трансплантацияға зәру пациенттер үшін ерікті түрде және тегін көмек көрсетуге дайын екенін нақтылаған әлеуетті ДЖГ донорлары туралы мәліметтер топтастырылған ақпараттық платформа. Бұл ретте Қазақстанда этникалық ерекшеліктеріне сәйкес топтық база жасақталғанын да атай кеткім келеді. Онкогематологиялық ауруларды емдеуде мұндай іріктеудің мәні өте зор. Біздің бүгінгі таңдағы тіркелім шағын ғана болғанымен, типтендіру жағынан өте жоғары ауқымда қамтылған. Бұл одан әрі қосымша зерттеу жұмыстары мен типтендіру жұмыстары жүргізілмейді деген сөз. Мәселен, көптеген шет мемлекеттерде тіркелімдері тым төмен ауқымда жасақталған. Сол себепті ондағы донорларды іздеп тауып, «активация жасауға» 4-6 айдан көп уақыт кетеді. Ал біздің басымдығымыз, қосымша жұмыстарға аз қаражат пен қысқа уақыт жұмсалатынымен маңызды. Одан бөлек, науқастар үшін этникалық шығу тегіне қарай сәйкес келетін адам табуда да мүмкіндігіміз мол.
Қазақстан Республикасының Сүйек кемігі донорларының тіркелімі 2012 жылдан бастап жасақтала бастады. Ол Ғылыми-өндірістік трансфузиология орталығының базасында орналасқан. Онда бүкіл еліміз бойынша мәліметтер жинақталған. Бүгінгі таңда Ұлттық тіркелімде 9000-нан астам әлеуетті донор бар. Жыл сайын жүздеген жаңа адамдар туралы мәлеметтер өңделіп отырады. Қазіргі уақытқа дейін осы тіркелім ішіндегі донорлардың есебінен 7 сәтті трансплантация жасалды. Бұл 7 адамның өмірін аман алып қалдық деген сөз.
– Сонда бұл жерде 9000 адамнан тек 7 адамның биоматериалдары сәйкес келді деген сөз бе?
– Жаңа айтып өткенімдей, донорлық материал бірінші кезекте науқастың өзінен алынады. Ал ол жарамай қалған жағдайда, туған-туыстарынан іздестіреміз. Қазір туыс емес донорлардың тіркелімі туралы айтып отырмын. Бұл халықаралық тәжірибе. Мұндай платформалар дамыған елдердің барлығында да бар. Барлық ұлттық тіркелімдер халықаралық тіркелімге біріктірілген. Мәселен, Ресейде 140 мыңға жуық, Германияда 10 миллионнан астам донор бар. Ол жақта олардың саны мұншалықты көп болатын себебі, мұндай ұйымдардың қызметі коммерциялық сипатқа ие екендігімен байланысты. Яки, шетелдерде діңдік жасушаларды сатып алу өте қымбат тұрады. Ал бізде мемлекет көмектеседі. Бұл жерде әлеуетті донорлардың саны неғұрлым көп болуы қажет екендігін дұрыс түсіну керек. Себебі, орташа статистикамен алар болсақ, генотиптердің сәйкестігі 10 000 адамға шаққанда 1 адамды құрайды. Осы реттен алғанда біздің 7 адам деп отырғанымыз – үлкен жетістік. Ал өзінің жасушасы өзіне көмектесіп немесе туысының сүйек кемігі қажетке жарап, жазылып кеткендер саны одан да көп екені айтпаса да түсінікті. Одан бөлек, соңғы үміт, жалғыз мүмкіндік деп өзіңіз айтқаныңыздай, донорлық материалы сіңісіп кетпей көз жұмған науқастар да аз емес. Өйткені, онкологиялық аурудың табиғатына өте қатерлі обырлық сипат тән. Бұл тұстағы цифрлар құпия ақпарат болып табылатындықтан, әзірге жария етпеуді жөн көріп отырмын.
– Бүгінгі таңда сүйек кемігін алмастыруға мұқтаж елімізде қанша адам бар?
– Қазақстанда жылына 300-ден астам адам сүйек кемігін алмастыруға мұқтаж боп келеді. Олардың жартысы – балалар. Бір қуантарлығы, балаларда ДЖГ трансплантациясы тиімді нәтиже беріп, денсаулығын қалпына келтіріп, ауыр дерттен толықтай арылуға жақсы көмектесіп жатады. Елімізде жергілікті донордан алынған биоматериалмен трансплантация жасау ең алғаш рет 2018 жылы жүзеге асырылды. Ал келесі жылы жергілікті 2 туыс емес донордан қазақстандық екі науқасқа жасуша алмастырылды. Төртінші трансплантация 2021 жылы сәуір айында Ресейден келген балаға жасалды. Биыл қазақстандық 2 науқасқа донорлық сүйек кемігі салынды.
– Донор болуға тілек білдірген адамдар болса, не істеу керек?
– Абсолютті қарсы көрсетілімдер болмаған жағдайда сүйек кемігі донорларының тіркеліміне 18 жастан 45 жасқа дейінгі кез келген Қазақстан азаматы ене алады. Ол үшін тұратын қалаңыздағы қан орталығына хабарласуыңызды сұраймыз. Онда сауалнама толтырып, HLA-фенотипін анықтау үшін 9 мл қан тапсырасыз. Бұл арқылы донор мен реципиенттің үйлесімділігі анықталады. Тіркелуге арнайы дайындықтың қажеті жоқ. Тек қана күтуіңіз керек. Өйткені сүйек кемігінің доноры болу мүмкіндігі бірнеше айдан немесе тіпті жылдан кейін барып пайда болуы мүмкін. Егер «активация жасау» кезінде донор 45 жастан асқан болса, ДЖГ тапсыру мүмкіндігі денсаулығы бойынша қарсы көрсетілімдер болмаған кезде жүзеге асырылады. Тіркелімге енген соң әлеуетті донор екеніңізді ұмытпаңыз. Телефон немесе мекен-жайыңыз өзгеріп жатса, тіркеу маманына хабарлағаныңыз маңызды. Донорлар саны неғұрлым көп болса, науқастардың өмірін сақтап қалу мүмкіндігі де соғұрлым арта түспек.
– Сұхбатыңызға рахмет!
