«Міне, соңғы үш жыл бойы тұтас республика бойынша диірмендердің басым бөлігі қаңтарылып тұр. Жүздеген диірмен жұмысын мүлде тоқтатқан. Мәселен, Атбасар қаласындағы 9 диірменнің 3-4-і ғана жұмыс істеді. Оның ішінде менің диірменім де бар. Басты себеп бидайдың бағасы болып тұр. Биыл бір тонна бидайдың бағасы 115-126 мың теңге аралығында сатылуда. Дегенмен бидайдан ұн өндіру үшін бидай тасымалдайтын вагон жоқ. Мұнымен қоса, бағасы шарықтап шыға келді. Теміржол тарифтерінде вагондарға астықпен жөнелту құны 500 мың теңгеден 700 мың теңгеге дейін көтерілді. Жақында «ҚазТемірТранс» компаниясы мен «Астық Транс» компаниялары 16 қазаннан бастап бағаның тағы 15-16 пайызға дейін көтерілетіні туралы хабарлама жолдады. Өткен жылдары бидай қымбат болған. Ал қазір теміржол вагоны тарифі 100, тіпті одан жоғары пайызға аспандап кетті. Бұл дегеніңіз теміржол тарифі жүк жөнелтушілерді жүгімен бірге жеп отырғанын айғақтайды. Ал оны мемлекеттен бақылап жатқан ешкім жоқ сияқты. Қазір Атбасардағы екі элеваторда да бидай далада жатыр. Шамамен 12 мың тонна бидай буртта тұр. Екінші элеваторда бұдан да көбірек. Ал мәселені шешеді деген әкімдіктегілер мен министрліктерге өз басым екі жылдан бері тоғыз рет хат жаздым. Бірақ бірде-бірінен күні бүгінге дейін жөнді жауап ала алмадым», – дейді атбасарлық «Иман 777» ЖШС басшысы Дин-Магомед Асаев.Өзбекстан бидай алып, ұн шығарады Ал Астық өңдеушілер одағы төрағасының орынбасары Таисия Колегова вагондардың қымбатшылығымен қоса отандық астық өндірушілер мен диірменшілердің Өзбекстанның кеденде бағаны бір қымбаттатып, бидайды арзан алуынан зардап шегіп отырғанын жеткізді. Айтуынша, Өзбекстан қазақ бидайын тартатын диірмендерді өздерінде салып алып, оны одан әрі Тәжікстан мен Ауғанстан нарығына еркін саудалап жатыр. Бірақ мұны біздің Үкімет реттеуде еш амал-қарекет етпеген. Осыдан 10 жыл бұрын ұн шығаруда әлемнің көшбасшысы болған Қазақстанда енді диірмендер тоқтап, ұн өндірісі құлдырап кеткен. Осының салдарынан елде соңғы 4-5 жылдың ішінде ғана жүздеген диірмен жұмысын тоқтатқан. Ал бидайға жұмсалған миллиардтаған субсидия көрші елдің астық өңдеуіне қызмет етіп отыр.
«2012 жылдары Қазақстан ұн шығарудан әлемде бірінші орында болды. 2015 жылы жағдай күрт құлдырай бастады. Сол жылдары Қазақстанда 1 300 диірмен болған. Ал қазір небәрі 170 диірмен ғана жұмыс істеп тұр. Осының өзі ұн өндірісінің мүлдем құлдырап кеткенін көрсетпей ме?! Өзбекстан Үкіметі жағдайды өз пайдасына оңтайлы пайдаланып кетті. Бұрын Қазақстаннан ұн алатын өзбектер енді тек бидай сатып алуды мақсат еткен. Қазір Өзбекстан жылына 3 миллион тоннадан астам қазақ бидайын импорттап отыр. Осылайша, жыл сайын бидай өсіруге миллиардтап субсидия салатын Қазақстан бидайды қайта өңдеуге Өзбекстан мен Тәжікстанға беріп, ал елдегі ұн өндірісі қысқарып кетті. Соңғы үш-төрт жылдан бері өзбектер біздің бидайды арнайы өздерінде тартатын диірмендер салып алған. Бидайды тартып, өзінің ішкі нарығымен қамтып қана қоймай, Ауғанстан мен Тәжікстанға жөнелтіп жатыр. Осылайша, біздің соңғы сату нарығымызды да иемденіп кетті. Қазақстандық астық пен ұн өндірушілер үшін Өзбекстан транзиті үшін тарифті бірнеше есе қымбаттатып жіберді. Ал бидайды арзанға сатып алады. Біз астықты елде өңдеудің тиімді екенін түсінеміз. Өйткені комбинаттар жұмыс істеп, адамдар жалақы алады. Инфрақұрылым дамып, салық төленеді. Ұн тартқан соң малға қалатын кебегі болады. Өңделген өнімнің құны да жоғары болады. Президент Жолдауда өңделген өнім экспортын ұлғайтуды тапсырған. Ал министрліктегілер керісінше істеп отыр. Ұн өндірушілерге көлік шығындары өтелетін, енді оны да алып тастады», – дейді Астық өңдеушілер одағы вице-президенті Таисия Колегова.Ауыл шаруашылығы министрлігі ұсыныспен шектелген Шаруалар вагон бағасының қымбатшылығы мен Өзбекстан тарапынан шығынға ұшырағанын айтып шырылдағанымен, салаға жауапты Ауыл шаруашылығы министрлігі мәселені шешуде аса қауқар қыла қоймаған. Министрлік аталған мәселеде өзбектерге транзиттік тасымалға тарифті төмендетуді ұсынған хатпен шектеліпті.
«Қазақстанның азық-түлік жеткізу көлемін ұлғайту мақсатында Өзбекстанмен екіжақты тарапта қазақ ұнын Өзбекстан арқылы транзиттік тасымалдау кезінде тарифті және қосымша вагондарды рәсімдеу, тапсыру сияқты қосымша алымдарды 20 АҚШ долларына төмендету мәселесін қарастыру ұсынылды. Сонымен қатар Өзбекстанның Қазақстан тауарларына талабын қайта қарап, яғни экспорттық және импорттық өнімдерге тең шартта қарау ұсынылды. Сондай-ақ Ауыл шаруашылығы министрлігінің агроөнеркәсіптік кешендегі мемлекеттік инспекция комитеті тарапынан Еуразиялық экономикалық комиссияға Кеден одағы аумағында карантинге жатқызылған өсімдік өнімдерін енгізу кезінде Өзбекстанның фитосанитарлық қызметіне ұқсас импорттық карантиндік рұқсатты енгізу туралы мәселені қарастыру жөнінде хат жолданды», – делінген Ауыл шаруашылығы министрлігінің берген ресми жауабында.Ақмола облысындағы жағдай жайлы облыстық Ауыл шаруашылығы басқармасынан білмек болдық. Шаруалардың жайы бақылауда екенін айтқан басқарма басшысы жақын арада мәселенің шешілуі тиіс екенін алға тартты.
«Облыста арнайы аталған бағытта жедел штаб жұмыс істейді. Жуырда вагондардың жеткіліксіздігі және қымбаттауы бойынша астық өңдеушілер, диірменшілер және «Астық Транс» компаниясы директорының орынбасары, облыстық темір жол бөлімі бастығының қатысуымен арнайы жиын өткіздік. Түйінді мәселе бойынша олар бағаны тұрақтандыруға уәде берді. Арнайы хаттама толтырылды. Барлығы дұрыс болуы тиіс», – дейді Ақмола облысы Ауыл шаруашылығы басқармасының басшысы Серік Балжанов.Ал облыстық кәсіпкерлер палатасы вагондардың қымбаттауы мен жеткіліксіздігіне байланысты осы уақытқа дейін ешбір кәсіпкерден шағым түспегенін жеткізді.
«Облыстық Ауыл шаруашылығы басқармасы жедел штаб құрған. Негізінен, ҚТЖ мен вагон иеленген компаниялар элеваторларда вагондардың ұзақ уақыт тұрып қалатындықтан, вагондар кешеуілдейтінін жеткізеді. Дегенмен облыс кәсіпкерлерінен аталған мәселе бойынша осы уақытқа дейін кәсіпкерлер палатасына ешбір шағым түскен жоқ», – дейді Ақмола облыстық кәсіпкерлер палатасы директорының орынбасары Гүлден Темірғалиқызы.Бағаның өсу себебін білу үшін «Қазақстан темір жолы» ұлттық компаниясы мен вагондарға ие еншілес компанияларға арнайы хат жөнелттік. Теміржол компаниясы вагондардың жеткілікті екенін, сондай-ақ сұраныстың да жоғары екенін мәлімдеді.
«2022 жылдың 9 айында астық тасымалы былтырғы деңгейде, яғни 6,5 млн тонна болса, оның ішінде 2% өсіммен 5 млн тоннадан астамы экспортқа шығарылды. Экспорттың негізгі проблемасы квоталау (сәуір-қыркүйек) болса, шектеулер алынып тасталғаннан кейін, 15 қыркүйектен бастап айдың екінші жартысында 500 мың тоннадан астам астық жөнелтіліп, осылайша «кейінге қалдырылған сұраныс» тиеудің қоюлануына және парктің Қазақстапн шегінен тыс жерлерге шығарылуының күрт артуына әкеліп соқты. Вагондар ҚТЖ меншігінде емес бәсекелі ортаға түскен. Негізінен, «ҚазТеміртранс» акционерлік және «Астық Транс» компанияларының меншігінде. Вагондарды жөнелтушілер мен меншік иелері арасындағы қатынастар теміржолдың қатысуынсыз шарттармен реттеледі. Жүк жөнелтушілердің жүктерді біркелкі тиемеуі және бос меншікті жылжымалы құрамды жеткізуі әсер етсе, бұл жекелеген өңірлерге вагон ағынының қоюлана түсуіне әкелді. Сондай-ақ Қазақстан аумағы бойынша вагон ағыны қозғалысының өзгеруіне әкеліп соққан көрші мемлекеттегі геосаяси жағдай ықпал етті. Аталған мәселеде Ауыл шаруашылығы министрлігі, «Атамекен» ҰК, «Азық-түлік келісімшарт корпорациясы» және «Қазақстанның астық одағы» және Қазтеміртранс» АҚ астық және ұн тасымалдауды ұйымдастырудың штабы жұмыс істеп тұр», – дейді ҚТЖ ҰК және Қазтеміртранс АҚ берген ресми жауабында.Ал астық вагондарының тағы бір ірі операторы «Астық Транс» АҚ Ресей нарығындағы ұсыныстың жоғарылауы, ішкі тасымал құнының тиімсіздігі, қосалқы бөлшектердің қымбаттауы вагон құнының көтерілуіне әсер еткенін жеткізді.
«Вагон құнының өсуі жыл сайын желідегі вагондардың қозғалыс жылдамдығының төмендеуін өтемейді. Экспедитор клиенттен тек нормативтік мерзім құнын алса, іс жүзінде вагондар 20-40 пайыз артық жүреді. Вагондардың құны Ресей нарығына қарағанда да 30 пайызға төмен. Жүк жөнелтуші астық өндірушілер мен өңдеушілер вагон үшін емес, желі бойынша жүру мерзімін көбірек ұзарту үшін көбірек төлейді», – дейді «Астық Транс» АҚ президентінің міндетін атқарушы С.Мосолкин.Монополияларды реттеу комитеті вагон бағасына араласпайды Ал біз ресми хат жолдаған Антимонополиялық комитет қазір вагондар операторларының бәсекелестік нарыққа өткендіктен, бағасының реттелмейтінін мәлімдеді. Тиісті органның мәліметінше, 2017 жылдан бері отандық жүк вагондарының саны жөнінен жіліктің майлы басына ие «ҚазТемірТранс» АҚ, сонымен қатар «Астық Транс» компаниялары бағаны мемлекеттік реттеуден тоқтатылған.
«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне кәсіпкерлік мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2015 жылғы 29 қазандағы № 376-V ҚРЗ Қазақстан Республикасының заңына сәйкес, 2017 жылғы 1 қаңтардан бастап теміржол жүк жылжымалы құрамын жалға беру жөніндегі қызметтерге және жабық вагондар операторы мен платформалар операторының қызметтеріне бағаларды мемлекеттік реттеу жойылды. Сонымен бірге «Астық Транс» АҚ табиғи монополия және қоғамдық маңызы бар нарықта қызмет көрсететін субъектісі болып табылмайды, осыған байланысты бағаларды мемлекеттік реттеу аталған кәсіпорынға қолданылмайды», – дейді Табиғи монополияларды реттеу комитеті төрағасының орынбасары Мирас Зеріпбаев.
P.S.
Сонымен, кезінде астық өндіруде сапасымен қоса көлемі жөнінен әлемде көшбасшы болған Қазақстанда бидайды өңдеу құлдырап барады. Бидайды миллиондаған гектарға егіп, миллиардтаған субсидия төленгенімен, ол көрші елдің экономикасын өрлетуге жұмыс істеп тұр. Мұнымен қоса, диқан қауымы мен диірменшілерге бидайы мен ұнын ішкі-сыртқы нарыққа шығаратын вагондардың қымбатшылығы мен жеткіліксіздігі жығылған үстіне жұдырық болған. Бағаны реттейді-ау деген тиісті құзыретті органдардың да теміржол компанияларына қауқары жетпейтін сияқты. Кәсіпкерлер саланы жемқорлық жайлағаны жайлы да әңгіме айтып қалды. Шырылдаған шаруалардың ащы зары жылдар бойы айтылғанымен, ушыққан жағдайдың қашан реттелетіні белгісіз...
Ақмола облысы