«Оқушылар қазір мектеп бағдарламасындағы кітаптарды оқып жүр. Одан бөлек, қосымша кітаптарды оқыту қиын. Өйткені таралым мен жеткізу жағы қиын. Steppe & world баспасының Хәрри Потері, «Бату және достары» «Әмина Тұран елінде» сияқты шығармалар мектеп кітапханасынан табылмайды. Сондықтан балалардың бірен-сараны ғана аталған кітаптарды оқи алады. Былтыр 7-сынып оқушыларына «Ғажайып» кітабын оқуға тапсырма бердім. Байқасам, кітапқа аса қызықпайтындар да таласып-тармасып оқыды. Бұдан бөлек, 5-сыныпта «Менің атым Қожаны», 6-сыныпта «Көксеректі» оқиды. «Жабайы алмасы» бары тағы бар. Ал қиялын, ақыл-ойлауын дамытатын шығармалар өте аз. Қасым кітапханасы ескі туындыларды қайта басып шығады. Баланың заманауи қызығушылығына сай кітаптар Steppe & world баспасында бар. Бірақ оның таралымы аз, кез келген ата-ананың сатып алуға қалтасы көтермейді», – дейді мұғалім Назым Сапарова.Иә, елімізде «Фолиант», «Аруна», «Алматыкітап», «Мектеп», «Балалар әдебиеті», «Балауса», «Кітап-Дәуір», «Шұғыла» баспасы мен«Атамұра» корпорациясы тұрақты түрде балалар әдебиетін басып шығарады. Оған қоса, баспалардың мемлекеттік тапсырыс пен бағдарламаға сай басып шығаратыны жасырын емес. Жоғарыда аталғандай, кейінгі кездері коммерциялық баспалар да балалар әдебиетіне ден қойып, сатумен айналысады. Әлеуметтік желідегі жарнамасы мен сыртқы дизайны көпті қызықтырары анық. Мазмұны, әлем әдебиетінің қазақша сөйлеуі де қуантады. Бірақ аталғандай коммерциялық баспалардың кітаптары қымбат. Мәселен, Жоан Роулиңнің «Хәрри Поттер» жинағының бір данасы 6 500 теңгеден басталады. Руал Даһлдың «Дәни – әлем чемпионы» секілді кітаптардың бағасы төрт мың теңгеден жоғары. Нарық заманында баспа саласында жүргендерге де айып таға алмайтыныңыз тағы бар. Бәрі істеген ісінің алға басқанын қалайтыны белгілі. Қандай үздік шығармалар бар? «Фолиант» баспасының 2020-2021 жылдары жарық көрген балалар әдебиетінің үздік туындылар топтамасын жасағанын білеміз. Үздік шығармалар арасында А.Гриннің, М.Твеннің, В.Обручевтің, А.Линдгреннің, Дж.Свифттің, Эрих Распенің, Баянғали Әлімжановтың және Әлия Беркімбаеваның туындысы енген. А.Гриннің «Алқызыл желкен. Хикаят. Толқын перісі» мен «Толқын перісі» қазақ тіліне сауатты аударылған. Джонатан Свифттің «Гулливердің саяхаты» кітабын да балалар жылы қабылдады. В.Обручевтің «Жұмбақ жерін», Эрих Распенің «Мюнхгаузеннің хикаяларын», А.Линдгреннің «Ұзыншұлық Пиппи» хикаясы да оқырманын тапты. Одан бөлек, баспа «Қазақ халық ертегілері» жинағын да ата-ана іздеп жүріп алатынын айтады. Жинақта Керқұла атты Кендебай, Таусоғар мен Көлтауысарды жолдас еткен Ер Төстік, алтын сақасын іздеген бала, Ай астындағы Айбарша сұлу мен Күн астындағы Күнікей қыз ертегісі топтастырылған. Әлия Беркімбаева жазған «Дәуіт атайдың ертегілері» мен Тулин Көзікоғлудың «Арман керек адамға» еңбегін де айта кеткен жөн. Баянғали Әлімжановтың «Өлең-Әліппе» жинағының да балалар әдебиетіне қосары бар. Оған қоса, баспалардың Бердібек Соқпақбаевтың «Менің атым Қожа», Николай Носовтың «Дымбілместің Айға сапары», Фенимор Купердің «Могиканның соңғы тұяғы» шығармасын қайта басып шығарғаны тағы бар. Кітап сататын дүкендерден де балалар әдебиетінің жай-күйін сұрап білдік. Олар да саладағы кемшін тұсты ашық айтып отыр. Ата-ана мен балалар тарапынан сұраныс бар. Олар өзіне керегін біледі. Соған орай баспалар да іске кіріскені дұрыс-ақ.
«Ziyat кітап дүкенінің сөресінде тек қазақ тіліндегі кітаптар. Ашылғанына бір жылдан асты. Осы уақытта оқырмандардың сұранысын біршама біліп қалғандаймыз. Балаларға арналған кітапты бәрі іздейді. Алайда баспалар осы сұранысты орындай алмай келеді. Кемшін тұсы көп. Мысалы, бәрі де суретті, бояуы қанық, әріптері үлкен кітапты алғысы келеді. Мұны бірінші орынға қояды. Мазмұн содан кейін. Осыны ескеріп, кітап шығаруға болады деп ойлаймын. Ал көп сатылатын кітаптардың қатарында «Менің атым Қожа», «Ұшқан ұя», «Ай мен Айша», Экзюперидің «Кішкентай ханзадасы» тұр. Жуырда ғана толық аударылып, сатылымға шыққан «Хәрри Поттер» топтамасы да сұраныста. Жас оқырмандар фантастика, фэнтези, детектив жанрларын жақсы көреді. Осындай жанрдағы қазақша кітаптардың саны саусақпен санарлық», – дейді кітап дүкенінің иесі Асылан Тілеген.Әдеби мектеп жоқ Балалық пен даналықтың екі ортасында өмір сүретін әдебиеттің бұл түріне қалам тербейтіндер санаулы. Қазір балаларды қызықтырудың өзі мұң. Джитал әлемде олар бейнероликтің алғашқы он секундынан өзіне керегін таппаса, ауыстыра салады. Сол сияқты кітап оқып үйрету үшін балаға ата-ананың ықпалы зор. Осы ретте отбасы болып оқитын шығарма жазу жағы ойға оралады. Сондықтан заманауи жазушыларға жүк ауыр. Жас қаламгерлердің арасында Алмат Исәділ, Мәдина Омар, Бейбіт Сарыбай, Мейіржан Жылқыбай, Әлібек Байбол, Елдос Тоқтарбай, Әдина Жүсіп, Зәуре Төрехан және тағы басқасы бар. Ал комикстерге келсек, Qazcomics батырлар жыры мен аңыз-әңгімелерді шығармасына арқау етіп жүр. Әлеуметтік желіде де комикс жазатындар бар.
«Классик жазушылардан кейін тәуелсіздік жылдарында бұл сала ақсап қалды. Өйткені ересек адамға өзімен қатар адамға әдебиет жазған қызық. Бұған ұсынар сый да, бедел де көбірек. Балаларға арналған әдебиетке Мемлекеттік сыйлық пен тағы басқасы берілмейді. Ауыз толтырып айтатындай еленбейді. Кейінгі жылдары аталған салаға жас жазушылар келді. Суретшілер де комикс жазуды қолға алды. Жасы үлкен жазушылар арасында да бет бұрғандары бар. Мәселен, Сәуле Досжанованы айта кеткен жөн. Бірақ жастарға төмендегідей нәрселер жетіспейді. Мәселен, әдеби мектеп жоқ. Әдебиеттің машығы, техникасы, тәсілін нөлден бастап меңгеру керек. Жазушылар одағына жастарға арналған әдеби курс ашу қажетін сан мәрте айттық. Ресейдегідей жазушылар институты болмаса да, осыған ұқсас нәрсе қажет-ақ. Бізде жазушылыққа бет бұрғандарды тәрбиелейтін OLSHA мектебі бар. Алайда олар соңғы жылдары ғана қазақтілділерді тартып жатыр. Негізінен, орыстілді ортаның жобасы. Мәселен, комикс жасап жатқан жастарға әдеби техника жетіспейді. Сценарий жазу техникасы да көңіл көншітпейді. Олар сурет салғанына мәз», – дейді жазушы Зира Наурызбай. Сондай-ақ мәдениеттанушының айтуынша, комикс авторларына қазақ мәдениеті мен мифологиясы туралы білім жетіспейді. Өйткені көптеген комикс жай ғана батыс комикстеріне еліктеуден туады. Мысалы, зұлым кейіпкер әйел болса «мыстан», орта жастағы әйел болса «жезтырнақ» дей салады. Зұлым күш, ерлік атауларын пайдаланады. Зира Наурызбайдың түсіндіруінше, бұл мифологияда жерасты дүниенің иесі. Ал авторлар оның затында қандай кейіпкер екеніне мән бермейді. Сонымен жазған-сызған дүниесі қызық болмай қалады. Екінші сұрыптағы жазбалардың қатарын толықтырады. «Мағынасы социалистік, сыртқы түрі ұлттық туынды дүниеге келеді. Бізде америкалық мас-мәдениеттің мазмұнына кішкене ою-өрнек қосқанның өзінде қате жібереді. Киізге басатын ою-өрнекті киімге басқандай әсер қалдырады. Сол сияқты әдебиетте де, комиксте де осындай кемшін тұс бар. Екінші сұрыптағы шығарма болғаннан оқырман бірінші нөмірлі дүниеге құмар келеді», – дейді ол.Айта кетерлігі, ата-аналардың арасында баласы алты айдан асқасын кітап дүкендеріне барып өзіне керегін іздейтіндер жетерлік. Алайда қазақ тілінде талапқа сай жануарлар дүниесін, табиғатты, аспан әлемін таныстыратын кітапша жоқтың қасы. Бар болса, бағасы аспандап тұр. Сондықтан баспа үйлері осыны да қаперге ілсе игі.
Айзат АЙДАРҚЫЗЫ