Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылғы 5 қаңтарда елдегі әлеуметтік-экономикалық ахуал мәселелері жөніндегі кеңесте жеке тұлғалардың банкроттығы туралы заң жобасын әзірлеу жөнінде тапсырма берген еді. Осыған орай, Парламент мәжілісі депутаттары, қоғамдық бірлестіктер, тиісті орталық мемлекеттік органдардың қатысуымен жұмыс тобы құрылып, Қаржы министрлігінің бастамашылығымен аталған заң жобасы әзірленді.
Кез келген мемлекетте экономиканы несие арқылы қолдаудың екі арнасы бар, біріншісі – бизнеске берілетін кредит кәсіпкерлікті дамытуға бағытталады, өндіріс қуатын арттырады, сол арқылы қаражат айналымын жақсартады; екіншісі – халыққа берілетін кредит, бұл тауарлар мен қызметтерге деген тұтынушылар сұранысын қанағаттандыруға бағытталады. Cоған байланысты жаңа жыл қарсаңында «Қазақстан Республикасы азаматтарының төлем қабілеттілігін қалпына келтіру және банкроттығы туралы» заңы жарияланды. Оған Президент Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылғы 30 желтоқсанда қол қойды. Аталмыш заң ресми жарияланғаннан кейін 60 күн өткеннен соң өз күшіне толық енеді, яғни 2023 жылдың 3 наурызынан бастап ел азаматтары осы заң аясында борышкерлік мәселелері бойынша тиісті қаржылық мекемелермен толыққанды жұмыс істей алады.
Соңғы деректерге қарағанда елімізде 1 миллионнан астам адам несиелерін төлеу мерзімін бұзып, төлем қабілетінің жоқ екендігін көрсетіп отыр. Былтырғы қаңтар айында еліміздің көп аумағында болған оқиғалардың бір түп-төркіні де осында жатқаны анық. Сондықтан да Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев жыл басында еліміздегі әлеуметтік-экономикалық жағдайға қатысты өткізген кеңесте «Жеке тұлғалардың банкроттығы туралы» заң қабылдау қажеттігін көтерген болатын.
Нақтырақ айтсақ, жеке тұлғалардың банкроттығы туралы мәселе 2014 жылдан бері көтеріліп келді. 2015 жылы Парламент әзірлеген арнаулы заң біраз талқыға түскенімен, 2016 жылы Үкіметтің сүзгісінен өтпей аяқсыз қалған еді. Президенттің пәрменінен 2022 жылы жедел іске кіріскен Қаржы министрлігі заң жобасын әзірлеп, нормативтік-құқықтық актілер порталына орналастырып, ашық қоғамдық талқылаудан өтті.
Қазіргі таңда азаматтардың біраз бөлігінің қаржылық жағдайы нашарлағаны белгілі. Оның әртүрлі себептері бар: жұмысынан айырылу немесе жұмысқа жарамсыздық, экономикалық құлдырау аясында әл-ауқат деңгейінің төмендеуі және коронавирус инфекциясына қатысты карантиндік іс-шаралар салдарының әсері коммуналдық төлем, салық бойынша берешегі бар азаматтардың қатарын көбейтті. Нақтырақ айтқанда, коммуналдық төлемдер бойынша тұрғындардың салық берешегі 20 млрд теңге. Сонымен қатар борышкер мүлкінің болмауына байланысты қайтарылған 4 млрд теңге сомасында атқарушылық құжаттар бар.
Енді наурыз айынан бастап қарыз қамытын киген ел азаматтары өздерінің төлем қабілеттігін қалпына келтіру құқығын пайдалана алады. Аталмыш заң несиесін төлей алмай жүрген мыңдаған борышкерлерге қаржылық төлемдерін біржола реттеп, «тазарып» шығуға да көмектеседі. Алайда әртүрлі себептерге байланысты шын мәнінде барлық борышкер мұндай мүмкіндікке бірдей қол жеткізе алмайды.
Қазіргі таңда Қаржы министрлігі Цифрлық даму министрлігімен бірге жеке тұлғалардың банкроттығы механизмін іске қосу үшін ұйымдастыру-техникалық жұмысын жүргізіп жатыр. Атап айтқанда, қаржылық басқарушылар тізілімі жасалуда. Оған іс жүзіндегі банкроттық басқарушылар, аудиторлар, заң консультанттары мен кәсіби бухгалтерлер тартылады. Ақпараттық жүйенің прототипі жасалып, оны тестілеуден өткізіп, кем-кетіктері түзетілуде.
Заң жобасы Сенаттың Қаржы және бюджет комитетінде жыл басынан бері бірнеше рет жұмыс тобының отырысында қаралып, комитеттің кеңейтілген отырысында мұқият талқыланып, ол азаматтардың төлем қабілеттілігін қалпына келтіру және банкроттық төңірегінде көптеген ұсыныстар мен талаптар енгізілді.
Сондай-ақ талқылау барысында заң жобасынан борышкердің соттан тыс банкроттық рәсімнен өту кезінде шетелге шығуына шектеу қоюға, қажет болған жағдайда емделуіне, жақын туысын емделуге алып жүруіне, жақын туысын жерлеуге қатысуға тыйым салуға қатысты шаралар алынып тасталды.
Бүгінгі күні қабылданған құжат заң рәсімінің үш түрін көздейді: соттан тыс банкроттық, сот банкроттығы және төлем қабілетін қалпына келтіру. Бұл туралы Сенат Төрағасы Мәулен Әшімбаев «Қазақстан» Ұлттық арнасына берген сұхбатында: «Президент «Қазақстан Республикасы азаматтарының төлем қабілеттілігін қалпына келтіру және банкроттығы туралы» заңға қол қойды. Бұл да көптеген мәселелерді шешуге мүмкіндік беретін заң екені сөзсіз. Шамамен алты миллионға жуық халықтың несиесі бар: солардың арасында уақытында несиесін төлей алмай отырғандары да жоқ емес. Сондай азаматтарға көмек беру үшін осындай заң қабылданды. Несиесін төлей алмай жатқан азаматтардың төлем қабілеттілігін қалпына келтіру үшін немесе банкрот етіп жариялау үшін үш нақты жол көрсетілген. Халықтың әлеуметтік мәселесін шешу үшін Мемлекет басшысының бастамасымен осындай маңызды заң қабылданып отыр» деген еді.
Бүгінде нақты экономикада кредит беру ісін кеңейту қажет екендігі белгілі. Әйтсе де, халықтың тұтыну кредитін алуға ұмтылысы арта түсті. Бизнес қолжетімді қаржыға зәру болғандықтан, Мемлекет басшысының тапсырмасымен шұғыл шешімдер топтамасы әзірленгені көпшілікке мәлім.
Қабылданған заңда, үш рәсімді тек борышкер ғана бастай алады, яғни несие беруші борышкерге қатысты бұл рәсімдерді өздігінше қолдануға құқығы жоқ. Мәселен, сот банкроттық рәсімі бойынша істі бастау үшін борышкердің төлеуге қауқарсыз екені туралы арызы болса жеткілікті. Борышкердiң төлем қабілетін қалпына келтiру мүмкiндiгi болмаған кездегі өзiн банкрот деп тану туралы өтiнiшпен сотқа жүгiнуiне негiз болып табылады. Ал борышкердiң төлем қабілетін қалпына келтiру мүмкiндiгi болған кездегі төлем қабiлетсiздiгi немесе борышкерге таяу он екi айда ақшалай мiндеттемелердi орындау мерзiмi басталған кезде оларды орындайтындай күйде болмайтын төлем қабiлетсiздiгі қаупiнiң төнуi оның оңалту рәсiмiн қолдану туралы өтiнiшпен сотқа жүгiнуiне негiз болып табылады. Яғни, егер борышкерде орындалмаған міндеттер болмаса немесе конкурстық іс жүргізуден тыс кредиторлардың талаптарын қанағаттандыру мүмкiндігі болса онда сот борышкердің банкроттығын танымауы мүмкін.
Борышкердің өтініші сотқа жазбаша нысанда беріледі. Оған борышкер басшысы не құрылтай құжаттарына сәйкес оны алмастыратын тұлға қол қояды. Банкроттық туралы іс қозғалған соң борышкердің мүлкіне қатысты басқа сот актілерінің орындалуына тыйым салынады, сонымен қатар кредиторлардың, мемлекеттік кіріс органы мен бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерді есептеуді және (немесе) жинауды жүзеге асыратын өзге де уәкiлеттi мемлекеттiк органның талаптары, оның iшiнде даусыз (акцептісiз) тәртiппен қанағаттандырылуға жататын талаптары бойынша борышкердiң банктік шоттарынан ақша өндiрiп алуға, сондай-ақ борышкердiң мүлкiн өндiрiп алуды қолдануға жол берiлмейді.
Банкроттық туралы істі қозғау туралы сот ұйғарым шығарған күннен бастап, органдар мен борышкердің қатысушыларына компанияның коммерциялық операцияларынан басқа мүлікті талап етуге немесе қолдануға тыйым салынады. Аталған іс-әрекеттерді борышкер уақытша басқарушымен келісіп отырып жасау керек. Сот iс қозғау туралы ұйғарым шығарылған күннен бастап екі жұмыс күні ішінде әкімші қызметін жүзеге асыруға құқығы бар адамдардың хабарламаларының тізіліміне енгізілген тұлғалар қатарынан уақытша басқарушыны тағайындау туралы ұйғарым шығарады.
Бұл кезеңде уақытша басқарушының басты міндеті – ақпарат жинау, сондай-ақ уақытша басқарушы бекітілген сату жоспарына сәйкес мүлікті өткізуге міндетті. Борышкердің қаржылық жағдайы туралы мәліметтерді оның төлем қабілетсіздігі белгілерінің бар не жоқ екендігін растау мақсатында бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік құжаттарының негізінде сот шешімі шығарылғанға дейін жинауды жүзеге асыруға міндеттеледі.
Уақытша басқарушы сотқа дәйектеме береді. Ол құжат арқылы борышкердің өтеу қабілетсіздігін дәлелдейтін болады. Сот отырысында борышкерден басқа уәкілетті орган, прокуратура, несие берушілер және басқа да осы іске қатысы бар адамдар қатысады. Олар іс бойынша азаматтық процессуалдық кодексіне сәйкес пікір, куәлік береді.
Егер борышкер жоқ болған жағдайларды қоспағанда, борышкер сот отырысына келмеген жағдайда, сот оны мәжбүрлеп келтіру туралы ұйғарым шығарады. Борышкерді банкрот деп тану туралы өтініш берген кредитор сот отырысына келмеген жағдайда, сот өтінішті қараусыз қалдыру туралы ұйғарым шығарады. Бұл кезең сот актісі бойынша борышкердің өтеу қабілетсіздігін тану немес танымау бойынша ұйғарымымен аяқталады. Жоғарыда айтылғандай, заң жобасының басты мақсаты – еліміздің азаматтарының төлем қабілеттілігін қалпына келтіру институтын құру.
Мұнда аса көңіл бөлетін мәселе, бұл Заңның негізгі мақсаты – борышкердің қарыздарын кешіру емес, мұнда құқықтарымен бірге жауапкершілік пен міндеттері бар екенін ұғындыру.
Қаржы министрлігінің деректеріне сүйенсек, елімізде 1 млн 170 мыңға жуық азамат банкрот деп жариялануы мүмкін. Олардың көпшілігінің қарызы 5 млн теңгеден аспайды. Банкрот деп жариялануға жататын азаматтардың көбі – кепілсіз тұтынушылық несие алғандар. Сонымен қатар банкрот борышкердің қатарына кіретіндердің арасында атаулы әлеуметтік көмек алып отырғандар да бар.
Банкроттықтан кейін пайда болатын әлеуметтік салдарды да ескеруіміз керек. Осыған дейінгі кредиттік қарыздарды «кешіре салу» үрдісі енді жүрмейді. Сондықтан азаматтардың заңды жетік білгені жақсы. Заңды білмегендік жауапкершіліктен жалтаруға жол ашпайды. Заң бойынша 5 жылға дейінгі уақытта банкрот деп танылған азаматтарға несие берілмейді. Екіншіден, 7 жылға дейін азаматтардың осы банкроттық процедураға араласатын құқығы шектеледі. Үшіншіден, 3 жыл бойы банкрот болған азаматқа қаржылық мониторинг жүргізіледі. Сондықтан әр азамат өзін банкрот деп жариялаудың алдында туындайтын шектеулер туралы да ойланғаны абзал. Ал жалпы, заңды жақсы түсінген азаматтар жеке тұлғалардың борыштық жүктемесінен құтылуға және белсенді экономикалық қызметін жүргізуді бастауға мүмкіндік беретінін де анықтау қажет.
Арнайы деректерге қарасақ, банкроттық рәсіміне жататын борышкерлердің негізгі үлесін банктер мен микроқаржы ұйымдарынан қарыз алушылар құрап отыр. Мемлекеттік кредиттік бюроның деректеріне сәйкес, өткен жылдың 1 тамызына дейінгі мәліметтер бойынша жеке тұлғаларға банктер, микроқаржы ұйымдары берген, оның ішінде коллекторларға сатылған қарыздардың көлемі 16 693 млрд теңгеге жеткен. Қарыз алушылардың саны 7 миллионнан асып отыр. Бірақ мұның бәрін «проблемалық» несиелер деп санауға болмайды. Арасында «проблемалық» несиелер кездескенімен, көпшілігінің төлем қабілетін қалпына келтіруге болады. Осы тұрғыдан келгенде халық ортасында түсіндіру жұмыстарын жүргізгені абзал. Себебі аталмыш заң несиесін өтей алмай отырған немесе несие бойынша «проблемасы» бар азаматтардың төлем қабілеттілігін қалпына келтірудің нақты жолын көрсетіп беріп отыр.
Еліміздегі инфляция деңгейі шарықтап тұрғанда кәсіпкерлікпен айналысуға мүдделі азаматтар несие алудан тартынады. Экономикалық жағдайдың реттелгенін күтіп, жоғары базалық ставка кезеңін өткізіп жібергісі келетіндер де кездеседі. Елімізде халықтың төлем қабілеті төмендеп, орта және шағын кәсіпкерлік әлі жөндеп дамыған жоқ. Қазіргі уақытта қаржылық сауаттылық пен есептілік керек. Қажеттілікке байланысты тұтынушылық кредиттерді көп көлемде алатын азаматтар саны көбейген. Күні ертең солар аяқ астынан банкроттыққа ұшырай қалса, кінәні кімге артады? Әрине, бәріне мемлекет кінәлі болып шығады. Сондықтан «Қазақстан Республикасы азаматтарының төлем қабілеттілігін қалпына келтіру және банкроттығы туралы» заң қаражат секторын жедел сауықтыруға, қордаланған мәселелердің шешімін табуына жол ашады.
Бүгінде даму жағынан алға кеткен озық мемлекеттердің бәрінде банкроттық туралы заң бар. Ол заңдарда барлық тетіктер құқықтық негізде реттелген. Сондықтан Қазақстан да азаматтардың төлем қабілетін жүйелеуге, банкроттық тәртібін реттеуге баса назар аударып отыр. Есепсіз ештеңе жоқ. Тірлігім түзу болсын десеңіз, қаржы-қаражатты сауатты түрде пайдалану мен басқару ісін назарда ұстаған абзал.
