Медицинаға сенім жоғалғанда, ел мистикаға жүгінеді. Мұндайда халықтың баратыны бізде – емшілер мен хиджама жасаушылар, Африкада – шамандар, дамыған елдерде – гомеопаттар. Қазақ халқы ғасырлар бойы емші, дуашы, бақсы-балгер арқасында емделіп келді. Ал қазақы ем дәстүрінің үзіліп қалуы және алаяқ-көзбояушының көбеюі емшілік беделіне дақ түсірді.
«Өркендеуде артта қалған мемлекеттердің халқы емшіге көп жүгінеді» деген тұжырым бар. Шынында, озық дамыған елдерде де халықтың үлкен бөлігі дәстүрлі емес медицинаға сенеді. ДДСҰ дерегінше, басқаша «баламалы» деп аталатын конвенциалды емес медицина қызметтеріне, гомеопатияға АҚШ-та пациенттердің 42%-ы жүгінген. Францияда бұл көрсеткіш – 75%, Канадада – 70%, Австралияда – 48%. Бельгияда дәрігерлердің 84% өз тәжірибесінде кем дегенде бір рет сырқатты дерттен айықтырудың балама тәсілдерін қолданған.
Қазақстанда баламалы ем түрлерін ешкім бақыламайды. Біраз жыл бұрын бұл саланы мемлекеттік реттеу жойылды. Нарықтың қадағалаусыз қалғанын біліп, көрші қырғыз, өзбек және басқа елдерден өзін емші атағандар ағылып келуде.
Мемлекет реттегені жөн
Тәжірибелі анестезиолог-реаниматолог дәрігер Ғабит Рысбаев Шығыс медицинасы бойынша да оқып, терең білім алған. Ол «халық емшілерінің ауруларға диагноз қойып, емдеуіне тыйым салу керек» деп санайды.
«Мені алаңдататыны: бүгінде емшілер, хиджама жасаушылар көбейіп кетті. Қазір қойшы да, шаштараз да – хиджамашы. Себебі мемлекет тарапынан тексеріс жоқ, тыйым жоқ. Көбіне медициналық білімі болмағандықтан, олар науқастарға зиянын тигізіп жатыр. Асептика, антисептика шараларын дұрыс жүргізбеген соң, науқастар жұқпалы дертке душар болады. Бақылаусыз қан алынғандықтан гиповолемиялық шокқа түсу қаупі туады. Өкінішке қарай, ондай емдеудің кейбірі қайғылы аяқталып та жатыр. Ендеше халық емшілеріне диагноз қойып, елді емдеуіне тыйым салу қажет», – дейді Ғабит Нұрханұлы Денсаулық сақтау министрі Елжан Біртановқа жазған хатында.
Ол «халық емшісімін» дейтіндердің не істеп жүргенін білетінін жеткізді.
«Олардың диагнозы суықтың көтерілуі, ыстықтың тасуы, көз тию секілді болып келеді. Бұрынғы шаштараз, аспаз қолына скальпель ұстап, «дәрігер емдей алмаған қан қысымыңды емдеп берем» деп жар салып жүр. Неге оларды бетімен жіберген? Олай болса, барлық мединституттарды жауып, емдеу ісін емшілерге берейік! Құрметті Елжан Амантайұлы, халық емшілерін де ретке келтіретін уақыт жетті. Қазақы еммен айналысқысы келетіндер тек Денсаулық сақтау министрлігінің лицензиясымен жұмыс істеуі керек. Себебі азаматтардың денсаулығына министрлік тікелей жауапты», – деді тәжірибелі дәрігер.
Ол ведомствоға нақты ұсынысын айтты. Біріншіден, емшілерге науқасты емдеуге рұқсат беретін «Халық емшісі» ЖШС сияқты мекемелер тексерілуі қажет. Екіншіден, хиджама, қан шығару, сүлік салу сияқты қанмен байланысты емдеу түрлерін тек дәрігерлер жасауы тиіс. Үшіншіден, Ішкі істер министрлігі елді алдап, азаматтардың басын өлімге байлап жүрген алаяқтарды құрықтау және заңсыз әрекеттеріне тосқауыл қою бағытында пәрменді шаралар жүргізгені маңызды. Өйткені көзбояушылар халықтың наразылығын өршітеді.
Әйткенмен, Денсаулық сақтау министрлігі қайрансыздығын аңғартты. Меморганның Қоғамдық денсаулық сақтау комитетінің түсіндіруінше, 2009 жылғы 18 қыркүйектен бері қолданыста болған «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» кодекс бойынша бұған дейін жеке тұлғалар тек министрлік аккредиттеген денсаулық сақтау ұйымдары беретін сертификат негізінде ғана халықтық медицина, яғни емшілік әдістерін қолдана алатын.
Алайда ел Үкіметі Doing Business рейтингінде өсуге елігіп, қатты әуестеніп кетті де, көп саланы қадағалаусыз қалдырды. Нәтижесінде, 2012 жылы қабылданған «Кейбір заңнамалық актілерге рұқсат беру құжаттарын қысқарту және мемлекеттік органдардың бақылау және қадағалау функцияларын оңтайландыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңына сәйкес заңнамадағы емшілерге қатысты талап алып тасталды.
«Заң бизнеске түсетін әкімшілік жүктемені едәуір төмендету, сондай-ақ кәсіпкерлікті одан әрі дамыту жөніндегі Мемлекет басшысының тапсырмаларын орындау үшін қабылданды. 2012 жылғы 6 тамызда осы заңның өз күшіне енуіне байланысты министрліктің денсаулық сақтау ұйымдарын емші сертификатын беру құқығына аккредиттеуді жүргізу жөніндегі құзыреті жойылды. «Емші сертификаты» рұқсат беру құжаты қысқартылған», – дейді Қоғамдық денсаулық сақтау комитеті.
Комитет қазіргі уақытта халық емшілерінің қызметін бағалау мен бақылау жоғын хабарлады. Оның үстіне, олар қолданатын «сауықтыру» тетіктері ғылыми әдістермен өлшеуге және зерттеуге келмейді екен.
Қазақ емі – ғажайыптың кені
Ведомствоның мәліметінше, Қазақстанда медициналық массаж, гирудотерапия, инемен пісу, психотерапия да дәстүрлі медицинаға жатқызылған, бірақ онымен айналысатындардан медициналық білімінің болуы талап етіледі. Ал хиджама – қан шығару жолымен емдеу әдісі медициналық қызмет түріне жатпайды. Денсаулық сақтау министрлігі қазақстандықтарды өз денсаулығына жауапкершілікпен қарап, алдау-арбауға ермеуге шақырады.
Қазақстанның Әкімшілік құқықбұзушылық кодексінде тек Кашпировский, Чумак секілді бұқаралық емшілік сеанстарын өткізу үшін ғана жаза қарастырылған, оның өзі 150 АЕК мөлшерінде айыппұлмен құтылады.
Қазақы емнен сырқаттың сауығып кетуінің фактілері де жетерлік. Журналист, телепродюсер Фарида Батырбаева 1998 жылдың ақпанында «Қапшағай – Алматы» трассасында жол апатына ұшырағанын, қабырғалары, омыртқасы сынғанын әңгімеледі. Сонда Алматы облысындағы Шонжы (Чунджа) ауылында тұратын Тоқтарбек есімді сүйекші арқасында қайтадан жүріп кеткен екен.
«Бұған дейін бір жылдай кереуетке таңылған өмір күтіп тұрғандай еді. Сынықшы-емші рентген түсірілімдерін қарап шықты да, маған: «Үш күннен кейін жүріп кетесің!», – деді. Ол дәрігерлер кигізген барлық корсеттерді алып тастады. Содан кейін сынған жерлерге жұмыртқаның тұздалған сарысынан жасалған лангеттерді қойды да, өзінің қуатты қолдарымен сол аяғымдағы бір нүктелерді баса бастады. Бұл ретте ол күбірлеп бірдеңе оқумен болды. Мен ауырсыну сезімінен шыңғырып, жылап жатырмын. Алайда ол ештеңеге қарамай, өз ісін жалғастырды. Ақыры үшінші күні орнымнан тұрғызып, орындыққа отырғызды», – дейді Ф.Батырбаева. Бір апта ішінде ол корсеттерді қайтару және еңбекке жарамсыздық парағын жабу үшін ауруханаға барған. «Мені көргенде, дәрігерлер таңғалды», – дейді Фарида.
Қазақы ем кілтін тапса, ғажайып тудыра алады. Өйткені ғылыммен астасып жатыр. 1388–1478 жылдары өмір сүрген қазақтың әйгілі шипагер ғалымы Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы сонау XIV ғасырда «Шипагерлік баян» кітабында шешекке (оспа) қарсы вакцина жайында жазып кеткен.
«Шешек таралса, алғаш жұқтырған баланың шешек іріңін алып, бұзаудың шап терісін тіліп, сол араға жағып қоймақ керек. Бір жұмадан кейін қарасақ, тананың шабындағы ол жер жұдырықтай, не одан да үлкен, не одан кіші болып, томпайып шығып бұлтимақ. Сол томпақты жарып, қамсек қурай қуысымен жарған орыннан бүйрек қабына құйып, күн тигізбей аялап сақтап, қажетті кезде таза ағашты үшкірлеп жонып алып, бұрын шешек шықпағандардың қолының талдырмасының томпайма етінің сыртынан сызып, тептіргімен жағып қойса болды, шешек өніп шығады да тұла бойы өртеніп, салғырттап, сандырақтамақ, жыламақ. Бұл кезде егілген бала қасып тастамау үшін бөзбен таңып тастау керек», – делінген онда. Құжатта қырық күнге дейін су тигізуге болмайтыны да атап көрсетілген.
Осыдан-ақ қазақ емшілігінің жоғары деңгейін аңғаруға болады. Әйтпесе, шешектің алдын алу әдісін Батыс білмеген. 1348 жылы Бургундия (Франция) патшайымы Аустригильда жантәсілім етер алдында өз күйеуінен дуа жасап, тұмар-талисман тағып, шешектен аман сақтай алмаған емшілері Николаус пен Донатустың басын шабуды өтінеді. XVII ғасыр соңында ағылшын патшайымы Мария, 1730 жылы Ресей императоры ІІ Петр де шешектен өлген. Брокгауз бен Ефронның энциклопедиялық сөздігіне сенсек, оспадан орта ғасырларда Еуропада жыл сайын 1,5 миллион адам қаза тауып отырған.
Қазақ тарихында мұндай медициналық апат тіркелмеді. Бірақ денсаулық сақтау саласы реттелмей, құлдырай берсе, арты жақсылыққа соқтырмауы ықтимал.
Айхан ШӘРІП
Айхан ШӘРІП