Елімізде жетім балаларды асырайтын кәсіби отбасылар пайда болмақ. Ал Балалар үйі қолдау орталықтарына айналады. Бұрын ата-анасыз қалған бала балалар үйіне жөнелтілетін болса, бұдан былай бірден кәсіби отбасылардың қарауына беріледі деген сөз. Осы арқылы балалар отбасы жылуын сезінуі мүмкін. Бұл бастаманың нендей артықшылығы бар, одан жетімдер үйі әрі азая ма?Жетімдер үйінің жайы һәм «жоғалған ұрпақ»
2011-2021 жыл аралығында еліміздегі балалар үйінің саны 2 есе азайып, ондағы тәрбиеленушілер 3 есе кеміген екен. Шынында, соңғы кездері балалар үйінің азаю процесі тым жылдам іске асқандай. Соңғы 4 жылда жетімханадағы балалар саны 32 пайызға кеміген. 2017 жылы 6 223 баладан 2021 жылы 4 244-ке дейін түскен. Балалар үйі саны 138-ден 89-ға дейін қысқарған. Бірақ бір ескерер жайт бар, бала асырап алудағы түрлі бюрократиялық кедергіге қарамастан жетімдер қалай азайғаны белгісіз. Баласын тастағандар азайды ма, әлде басқа ма? Ең әуелі шетелдерге кеткен сәбилердің көптігімен байланыстыруға болады. Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, осы кезге дейін 10 мыңға жуық қазақ баласын шетелдіктер асырап алған. 1993 жылғы 10 мамырда Гаагада қабылданған «Балаларды қорғау және шетелдіктердің бала асырап алуын қолдау туралы» конвенцияға қол қойылғаннан кейін біздің Конституцияда өзгеріс пайда болды. Содан «Неке және отбасы» заңының 76-бабы 2-тармағына «Балаларды Қазақстан Республикасының аумағында тұратын Қазақстан Республикасының азаматтарына тәрбиелеуге беру мүмкін болмаған жағдайларда ғана, шетелдіктерге азаматтығы мен тұрғылықты жеріне қарамастан асырап алуға берілуі мүмкін» деген толықтыру енгізілді. Осы «мүмкін» деген жалғыз-ақ сөз шетелдік бала асырап алушыларды Қазақстанға үймелеуіне алып келді. Бұл мәселе 2002 жылғы Парламент Мәжілісінің жалпы отырысында қайта талқыға салынды. «Сәбилерді шетелдіктерге бергенше, ең жақын туыстарына беру керек» деген ұсыныс айтылды, алайда Үкімет тарапынан қолдау тапқан жоқ.
2011 жылы шетел азаматтарының бала асырап алу рәсімінің механизмі қарастырылатын «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» кодекс қабылданды. Бірақ балаларды елде қалдыруға септесетін жаңалық болмады. Қазақстан азаматтарынан толассыз құжат сұрататын органдар шетелдіктердің отбасы толыққанды ма, жоқ па, әлеуметтік жағдайы қандай, тіпті кімдер екеніне де жіті мән бермеді.
Сонымен, бұл үрдіс ақыры тыйылғандай болды. 2013 жылдан бастап шетелге кеткен балалар саны күрт азайды. Себебі 2012 жылы «Неке және отбасы туралы» кодексі күшіне енгеннен бастап Қазақстанда бала асырап алу тәртібі өзгеріп, тек аккредиттеуден өткен агенттіктер арқылы жүзеге асатын болды. Өзге ел азаматтарының бала асырап алу процесі жоғарыда айтқанымыздай 2012 жылға дейін тек «Неке және отбасы» заңымен іске асқаны үшін талап жеңіл болған. Сол себепті 1999-2012 жылдар аралығында шетелге кеткен бала саны көп болды. Ал 2013-2020 жылдар да талап қатаңдап, арнайы шетелдік агенттіктерді аккредиттеу арқылы іске асты. 2019 жылы 8 бала шекара асты: соның ішінде Бельгияға – 4, Испанияға – 1, Канадаға – 1, Францияға 2 қазақ баласы асырауға берілген. Дегенмен 2020 жылдан бастап шетелге бала берілмеді. Әйтсе де, бұл шекарадан бала аспады деген сөз емес-тін.
Былтыр Бас прокуратура мен Оқу-ағарту министрлігі Қазақстанда баланы асырауға берудің әккі тәсілі жолға қойылғанын анықтады. Схема қарапайым әрі заңда бекітілген тетіктерге құрылған. Мәселен, нәрестесінен бас тартып, оны сатқысы келетін ана сәбиін сатып алғысы келетін отбасын алдын ала табады. Баласы дүниеге келген соң оның құжатында «әкесі» деген тұсқа әлгі отбасының отағасының аты-жөнін жазады. Артынша анасы баладан бас тартып шыға келеді. Заң бойынша оны әкесі бағуы керек. Бала автоматты түрде құжатта көрсетілген әкесіне беріледі. Министрлік баладан бас тартудың бизнеске айналып кетуінен қауіптенген. Өйткені құжатында әкесінің аты көрсетілсе, сәбиді соған беруге мемлекеттің өзі міндеттейді.
Ведомство өкілдері ең көп таралған тағы бір «схеманы» тапқан. Бала асырап алуға дәме еткен ер адам жалған «зерттеу» қорытындысымен баланың әкесі ретінде анықталады, бұл фактіні екі жақ та мойындайды. Міне, мәселе шешіле салады. Осыдан кейін анасы баладан бас тартып, оны «әкесіне» береді. Шынында, ол адам баланың биологиялық әкесі болмайды. Бұл ретте мемлекет отбасыларды шынайы зерттеу жүргізуге міндеттей алмайды. Ал «Неке және отбасы» кодексінің 47-бабының 5-тармағына сәйкес, баланың анасымен некеде тұрмаған адам сол баланың әкесі екенін растағысы келсе, сол әйелмен бірге, тіркеуші органға бірлескен өтініш берсе, жеткілікті.
Қазақстанда бөбектерге сұраныс жоғары. Бейресми деректер бойынша, былтыр 5 мыңнан астам адам өзгенің нәрестесін иеленуді күткен. Министрлік тағы бір кең таралған схеманы көрсеткен. Дамыған елдердегідей аса қымбат ДНК зерттеуі арқылы туыстық дәрежесін ешкім анықтап жатпайды. Соның кесірінен 2015 жылдан бері нотариустер баладан бас тартып, туысқандарының тәрбиесіне берудің 1,4 мыңнан астам өтінішін рәсімдеген. Осы тәсілмен асырап алғандар арасында шетелдіктер бар. Әйтеуір, Оқу-ағарту министрлігі балалар құқығын қорғау мәселелері бойынша қолданыстағы заңнамаға түзетулер әзірлеп үлгерген.
Бастаманың бағыты оң ба?
Жетімдер үйінің жайын айтып болып, енді кәсіби отбасыларға тоқталайық. Жалпы, кәсіби отбасыларды құру мәселесі бірнеше жылдан бері айтылып келеді. Былтыр жаңа жобаны Оқу-ағарту министрлігі жедел қолға алған. Мұның шет-жағасынан депутаттар да хабардар еді. Заң жобасы жақында ғана әзірленіп біткен. Қазанға дейін қабылданады деп күтілуде.
– Негізі, мен бұл бастаманы қолдаймын. Себебі баланың отбасында өсіп, әлеуметтік жағдайларды көргені дұрыс. Кәсіби отбасылар жайы заң жүзінде енді қаралайын деп жатыр. Дегенмен Мәжіліс қабырғасында әлі талқыланған жоқ, бірде-бір нормасын көрмедік. Кәсіби отбасылар құрылған күннің өзінде бір мәселені ұмытпауымыз керек. Мұнда баланың қауіпсіздігі аса маңызды жайт. Ертеңгі күні асырап алған адам балаға бейжай қарап, сұмдық жағдайлар болмас үшін осы бастан кәсіби отбасыларды жан-жақты дайындықтан өткізген абзал, – дейді Мәжілістің экс-депутаты Әлия Әбсеметова.
Заң жобасында кәсіби патронат тәрбиешілерге қойылатын талаптар, психологиялық дайындық бағдарламасы, әлеуметтік кепілдіктер мен төлемдер тізбесін әзірлеу жайы егжей-тегжейлі көрсетілген болуы тиіс. Оқу-ағарту министрлігі былтыр бұған қатысты жоспарын қысқаша баяндаған. Балалар кәсіби патронат отбасына 3 айға дейін қысқа мерзімге және 3 айдан кәмелетке толғанға дейін ұзақ мерзімге берілуі мүмкін. Балаларды тәрбиелеуге беру келісім негізінде жүзеге асырылады. Асырап алушы ата-аналар балаларының санына және олардың отбасында болу мерзіміне байланысты өз еңбегі үшін ақы алады. Ал сол ақшаның орнына олар балаға мейірімін көрсетуі қажет. Дегенмен оның бола қоюы оңай дүние емес сияқты. Өзгенің баласы деп өзектен теппесіне кепіл жоқ. Балалар психологі Сымбат Қожахметованың айтуынша, бала асырауға ниет еткен кәсіби отбасыларды жан-жақты тексеруден өткізіп, дұрыс таңдау жасау керек.
– Жалпы, тәрбие ұғымында отбасындағы жеке тәрбие топтық тәрбиеге қарағанда әлдеқайда жақсы. Болашақта баланың бiлiм деңгейі мен сұранысқа ие мамандығын таңдап, жұмыс істеуіне мүмкіндік береді. Балалар үйіндегі тарбиеленушi балада физикалық, ақыл-ойының дамуында кешеуiлдердiң болуы, бала құқығының бұзылу каупi бар. Керiсiнше, кәсiби отбасыда бала толыққанды отбасын сезiнедi, педагогикалық-психологиялық қолдау көредi. Дегенмен кәсiби отбасыларды жан-жақты тексеруден өткiзiп, дұрыс таңдау кажет деп есептеймін. Арнайы бiлiмi, кәсiби дайындығы, баланы асырап бағуға мүмкiндiгiнiң болуы, құқық қорғау және басқа әлеуметтiк органдармен заң жүзiнде келісімге отыруы қажет. Ең алдымен ескеретiн жайт, бала психологиясы мен жас ерекшелiк психологиясын жетiк меңгеру керек. Өйткені әр балаға оның жасына, қабылдау деңгейi мен ой-өрiсiне сәйкес жеке тәсіл талап етіледi. Менiң ойымша, кәсiби отбасыларға барған балада жетiмдер үйiне барған балаға қарағанда психологиялық соққылар аз болады, – деді маман.
Қорыта айтқанда, соңғы жылдары мемлекеттің балалар құқын қорғауда қолға алған істері аз да болса көңіл көншітеді. Балалар үйі азайды дегенмен, онда тәрбие алғандардың болашағы бұлыңғырлау көрінетіні жасырын емес. Сондықтан кәсіби отбасыларға қатысты жоба сәтті жүзеге асар болса, қоғам қуанар еді. Тек бала үшін берілетін төлемақыны тәрбиеден биік санағандар саланы құлдыратып жібермесе жөн.
