Құмырсқа өсіріп те пайда табуға болатынын білесіздер ме? Жиырма жастағы алматылық Әлішер Османов сегіз жылдан бері құмырсқа бағумен айналысады. Әр көктемде, дала құмырсқаларының шағылысар уақыты кезінде ол ұрықтанған аналық құмырсқаларды теріп алып, олардан тұтас колония өсіреді. Колония қалыптасқанда, оларды формикарийге, яғни құмырсқа фермасына ауыстырады. Бүгінге дейін Әлішер 3 000-нан аса құмырсқа колониясын шығарған екен. Илеудегі иерархия
Әлішердің құмырсқаларға қызығушылығы небәрі 12 жасында басталыпты.
«Далада жүргенде, үнемі үймелеген құмырсқалардың тіршілігін қызық көріп, илеулерінің жанында сағаттап отыратынмын. Бірте-бірте олардың аналығын, «сарбаздарын», «жұмысшы» құмырсқаларды, «бала күтуші» құмырсқаларды ажыратуды үйрендім. Бала кезімде 20-30 шақты хоббиім болған шығар, құмырсқа өсіруді соның бірі ретінде ғана бастағанмын. Кейіннен бұл кәдімгідей үлкен шаруаға айналып, құмырсқаларды зерттегенім үшін мектепішілік байқауда бас жүлдені де иелендім», – дейді кейіпкеріміз.
Әлішер жылына бір рет, көктемде Алматы облысының далалық жерлеріне 1-2 аптаға экспедицияға шығады. Көктем құмырсқалардың шағылысатын уақыты екен. Ұрықтанған аналық құмырсқаларды теріп алып, арнайы сынауыққа салады. Онда құмырсқа өліп қалмайтындай әрі ұрпақ өсіре алатындай қолайлы орта болуы керек. Сынауықтардың іші құрғап кетпес үшін аузын ылғал мақтамен бітейді, өйткені ылғал жоқ жерде құмырсқа өліп қалады. Бір айдан соң аналық құмырсқа жұмыртқа басып шығарады.
Құмырсқалардың рөлдері әртүрлі. Мәселен, «сарбаз» құмырсқалар топтастарын жаудан қорғайды. Төтеннен қауіп төнсе, бөтен колонияның құмырсқалары шабуыл жасаса, әлгі «сарбаздар» қай кезде де қасқайып, қарсы тұруға әзір. «Жұмысшы» құмырсқалар да болады. Қыбырлап, үйелмелі-сүйелмелі әулетіне тамақ таситын, илеуді кеңітетін, керек десеңіз, тіпті жөндеу жұмыстарын жүргізетіндер – осы «пролетариат» өкілдері. «Бала күтуші» құмырсқалар да бар: әулеттің кішілері дернәсілдерге, сәби құмырсқаларға қамқор болып жүреді.
Тәттіге құмарлық түбіне жетеді
Колония жинақталды-ау дегенде оны фермаға, яғни формикарийге ауыстырады. Ферма екі бөліктен – арена мен ұядан тұрады. Арена деп отырғанымыз – құмырсқалардың әрі-бері жүретін, серуен жасайтын «көшелері». Ал ұяда аналық пен оның сарбаздары және бала күтушілер өмір сүреді. Шағын фермалар шамамен 400-дей, үлкендері 2000-3000 құмырсқадан тұрады.
«Ферманы көрген кейбір кісілер «мұның іші тарлық етпей ме?» деп сұрап жатады. Құмырсқаларға артық көп жер беруге болмайды, әйтпесе олар үйлерін қоқысқа толтырып, одан паразиттер өніп, ақыры өздерінің өміріне қауіп төнеді», – дейді Әлішер.
Әлішер бір жылда шамамен 1 мың колония өсіріп шығарса, солардың 700-і жергілікті аналықтардан, ал 300-і шетелдік аналықтардан дамиды екен. Біздің аймақта кездеспейтін экзотикалық құмырсқаларды ол Қытайдан, Тайландтан, Ресейден алдырады. Сәйкесінше олардың бағасы да қымбат: жергілікті құмырсқалардан шақталған колонияның бағасы 5 мың теңгеден басталса, шетелдік құмырсқалардікі 200 мыңға дейін жетеді.
Құмырсқалар немен қоректенеді деген сұраққа онша ойлана қоймайтынымыз рас, себебі, көбіміздің ойымызша, тамақтың қалдығы, жәндіктердің өлекселері, кәмпит тәрізді тәттілерге бұл мақұлықтар тым үйір. Алайда, Әлішер оның дұрыс емесін айтады.
«Мен өз құмырсқаларымды дәнді-дақылдармен, қантты сироппен және құрамында ақуызы көп жәндіктермен қоректендіремін. Құмырсқаларға нан-пан, кәмпит беруге болмайды. Иә, әдетте далада қандай да бір нанның қоқымы немесе кәмпит жатса, әп-сәтте айналасына құмырсқалар үймелей кетуі мүмкін. Бірақ олар санасыз тіршілік иелері ғой, өздеріне ненің пайдалы, ненің зиян екенін білмейді. Үйде өліп қалған жәндіктердің өлекселерін де формакорийге тастау онша жақсы идея емес, өйткені ол жәндіктер уланған болуы мүмкін», – дейді кейіпкеріміз.
«Баукеспесі» де, «баскесері» дебар
Құмырсқалардың әлемі өте қызық. Мысалы, оларға тән «өлім спиралі» деген құбылыс бар. Бір қарағанда, өте қорқынышты, бірақ сонысына қарамастан, таңғаларлық эффект: құмырсқалар топталады да, тұйық шеңбер бойымен жүгіре бастайды. Бірте-бірте әлгі «ритуалға» басқа да құмырсқалар қосылып, шеңбер үлкейе береді. Өкініштісі, бұл спираль тек олардың өлімімен тоқтайды: шеңбер бойымен тоқтамастан жүгіре берген құмырсқа әбден титықтап, ақыры өледі.
«Құмырсқа фермаларымның бірін сатып алған ресейлік тұтынушы бірде маған видео жіберіпті. Видеода құмырсқаларым шеңбер бойымен жүгіріп жүр. Мұндай құбылысты көріп, екеуіміз де таңғалдық. Ақыры ол шеңберді бұзып, құмырсқаларды аман сақтап қалды. Шеңберді бұзарда оларды иіспен алдау керек», – дейді Әлішер.
Тағы бір қызық дерек, құмырсқалардың Tetramorium armatum деген паразит түрінде колонияны қорғайтын «сарбаз» құмырсқалар болмайды. Сондықтан барынша ұзақ өмір сүру үшін олар өзге түрдің илеуіне барып, ондағы құмырсқаларды феромонмен алдайды. Бұл бөтен құмырсқалардың иісін сездірмейді. Солайша олардың сеніміне кіреді. Нәтижесінде әлгі илеу иелері оларды тамақтандырып, қамқор болып, дернәсілдерін өсіріп береді.
«Құл иеленуші қоғам» құрып алатын Polyergus rufescens деген түрдің тіршілігі де таңдай қақтырады. Олардың касталарында тек «сарбаз» құмырсқалар ғана қалған. Мұндай құмырсқалардың орақ тәрізді болып келетін жақтары өзге түрлерді өлтіруден басқа еш тірлікке жарамайды. Сол себепті олар тұрақты түрде Formica fusca деп аталатын өзге түрге шабуыл жасап тұрады. Олардың шабуылы құдды бір кино сияқты: мыңдаған «құл иеленуші» құмырсқа мақсатты түрде бөтен илеуге кіріп, жолында кездескен кез келгенін аямай өлтіріп тастайды. Сөйтіп, әне-міне ұрпақ өніп шыққалы тұрған дернәсілдерді ұрлап әкетеді. Formica fusca дернәсілдері ақыр соңында Polyergus rufescens құлдарына айналады. Олар ұя салып, «сарбаздарды» тамақтандырып, аналық құмырсқаларға қамқор болады. Тіпті олардың иісі де Polyergus rufescens құмырсқаларына ұқсап кетеді: өйткені құмырсқа өмірге келгенде, сол жердің иісін автоматты түрде қабылдап алады. Құлдар өлгенде, илеу иелері жаңа шабуылға шығады.
ТҮЙІН:
Әлішер осы ісі арқылы адамдарды, әсіресе балаларды табиғатты сүюге, әлсіз мақұлықтарға қамқор болуға үйреткісі келеді. Оның пікірінше, бұл хобби пайда табудан бұрын, табиғатты шынымен жақсы көруді талап етеді. Кейбір формикарий жасаушылар құмырсқалардың тіршілігін, оларға қажетті ортаның жағдайларын ескермей, көп қателік жібереді: фермаға гипстан төсеніш орнатпайды, ылғалдандыру және желдету жүйелерін дұрыс жасамайды. Соның кесірінен, құмырсқалар бір аптадан соң қырылып қалады. Ал формикарийді сыйлыққа алған бала құмырсқаларды өзім өлтіріп алдым деп ойлайды. Сондықтан бұл – үлкен жауапкершілік пен көңіл бөлуді талап ететін іс.
Құмырсқалардың рөлдері әртүрлі. Мәселен, «сарбаз» құмырсқалар топтастарын жаудан қорғайды. Төтеннен қауіп төнсе, бөтен колонияның құмырсқалары шабуыл жасаса, әлгі «сарбаздар» қай кезде де қасқайып, қарсы тұруға әзір. «Жұмысшы» құмырсқалар да болады. Қыбырлап, үйелмелі-сүйелмелі әулетіне тамақ таситын, илеуді кеңітетін, керек десеңіз, тіпті жөндеу жұмыстарын жүргізетіндер – осы «пролетариат» өкілдері. «Бала күтуші» құмырсқалар да бар: әулеттің кішілері дернәсілдерге, сәби құмырсқаларға қамқор болып жүреді.
Тәттіге құмарлық түбіне жетеді
Колония жинақталды-ау дегенде оны фермаға, яғни формикарийге ауыстырады. Ферма екі бөліктен – арена мен ұядан тұрады. Арена деп отырғанымыз – құмырсқалардың әрі-бері жүретін, серуен жасайтын «көшелері». Ал ұяда аналық пен оның сарбаздары және бала күтушілер өмір сүреді. Шағын фермалар шамамен 400-дей, үлкендері 2000-3000 құмырсқадан тұрады.
«Ферманы көрген кейбір кісілер «мұның іші тарлық етпей ме?» деп сұрап жатады. Құмырсқаларға артық көп жер беруге болмайды, әйтпесе олар үйлерін қоқысқа толтырып, одан паразиттер өніп, ақыры өздерінің өміріне қауіп төнеді», – дейді Әлішер.
Әлішер бір жылда шамамен 1 мың колония өсіріп шығарса, солардың 700-і жергілікті аналықтардан, ал 300-і шетелдік аналықтардан дамиды екен. Біздің аймақта кездеспейтін экзотикалық құмырсқаларды ол Қытайдан, Тайландтан, Ресейден алдырады. Сәйкесінше олардың бағасы да қымбат: жергілікті құмырсқалардан шақталған колонияның бағасы 5 мың теңгеден басталса, шетелдік құмырсқалардікі 200 мыңға дейін жетеді.
Құмырсқалар немен қоректенеді деген сұраққа онша ойлана қоймайтынымыз рас, себебі, көбіміздің ойымызша, тамақтың қалдығы, жәндіктердің өлекселері, кәмпит тәрізді тәттілерге бұл мақұлықтар тым үйір. Алайда, Әлішер оның дұрыс емесін айтады.
«Мен өз құмырсқаларымды дәнді-дақылдармен, қантты сироппен және құрамында ақуызы көп жәндіктермен қоректендіремін. Құмырсқаларға нан-пан, кәмпит беруге болмайды. Иә, әдетте далада қандай да бір нанның қоқымы немесе кәмпит жатса, әп-сәтте айналасына құмырсқалар үймелей кетуі мүмкін. Бірақ олар санасыз тіршілік иелері ғой, өздеріне ненің пайдалы, ненің зиян екенін білмейді. Үйде өліп қалған жәндіктердің өлекселерін де формакорийге тастау онша жақсы идея емес, өйткені ол жәндіктер уланған болуы мүмкін», – дейді кейіпкеріміз.
«Баукеспесі» де, «баскесері» де бар
Құмырсқалардың әлемі өте қызық. Мысалы, оларға тән «өлім спиралі» деген құбылыс бар. Бір қарағанда, өте қорқынышты, бірақ сонысына қарамастан, таңғаларлық эффект: құмырсқалар топталады да, тұйық шеңбер бойымен жүгіре бастайды. Бірте-бірте әлгі «ритуалға» басқа да құмырсқалар қосылып, шеңбер үлкейе береді. Өкініштісі, бұл спираль тек олардың өлімімен тоқтайды: шеңбер бойымен тоқтамастан жүгіре берген құмырсқа әбден титықтап, ақыры өледі.
«Құмырсқа фермаларымның бірін сатып алған ресейлік тұтынушы бірде маған видео жіберіпті. Видеода құмырсқаларым шеңбер бойымен жүгіріп жүр. Мұндай құбылысты көріп, екеуіміз де таңғалдық. Ақыры ол шеңберді бұзып, құмырсқаларды аман сақтап қалды. Шеңберді бұзарда оларды иіспен алдау керек», – дейді Әлішер.
Тағы бір қызық дерек, құмырсқалардың Tetramorium armatum деген паразит түрінде колонияны қорғайтын «сарбаз» құмырсқалар болмайды. Сондықтан барынша ұзақ өмір сүру үшін олар өзге түрдің илеуіне барып, ондағы құмырсқаларды феромонмен алдайды. Бұл бөтен құмырсқалардың иісін сездірмейді. Солайша олардың сеніміне кіреді. Нәтижесінде әлгі илеу иелері оларды тамақтандырып, қамқор болып, дернәсілдерін өсіріп береді.
«Құл иеленуші қоғам» құрып алатын Polyergus rufescens деген түрдің тіршілігі де таңдай қақтырады. Олардың касталарында тек «сарбаз» құмырсқалар ғана қалған. Мұндай құмырсқалардың орақ тәрізді болып келетін жақтары өзге түрлерді өлтіруден басқа еш тірлікке жарамайды. Сол себепті олар тұрақты түрде Formica fusca деп аталатын өзге түрге шабуыл жасап тұрады. Олардың шабуылы құдды бір кино сияқты: мыңдаған «құл иеленуші» құмырсқа мақсатты түрде бөтен илеуге кіріп, жолында кездескен кез келгенін аямай өлтіріп тастайды. Сөйтіп, әне-міне ұрпақ өніп шыққалы тұрған дернәсілдерді ұрлап әкетеді. Formica fusca дернәсілдері ақыр соңында Polyergus rufescens құлдарына айналады. Олар ұя салып, «сарбаздарды» тамақтандырып, аналық құмырсқаларға қамқор болады. Тіпті олардың иісі де Polyergus rufescens құмырсқаларына ұқсап кетеді: өйткені құмырсқа өмірге келгенде, сол жердің иісін автоматты түрде қабылдап алады. Құлдар өлгенде, илеу иелері жаңа шабуылға шығады.
ТҮЙІН: