Кеңестік билік пен оның іргесін қалағандар балама дегенді білмеді. Бір ғана формацияны, меншікті, идеологияны, көзқарасты таныды, басшылыққа алды, насихаттады, ілгерілеу мен іркілістің өлшемі ретінде бағалады. Ол – ХІХ ғасырда дүниеге келген, ХХ ғасырдың алпауыт мемлекеті КСРО қасиетті Құрандай төбесіне көтерген марксизм-ленинизм ілімі мен социалистік қоғам еді. Тарихқа материалистік көзқарастың өзегін құраған бұл ілім түбінде коммунистік қоғамдық-экономикалық формацияға барлық халықтар өтетінін, капитализм іріп-шірігендіктен болашағы сарқылғанын өзінше дәйектегеніне қоса, мүлде өзгеше қоғамдық құрылыста өмір сүріп жатқан халықтар да коммунистік формацияның бірінші сатысы социалистік қоғамды құра алатынын алғашқыда теориялық тұрғыдан болжады, 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін миллиондардың тағдырын анықтаған практикаға айналдырды.
Ғылыми коммунизм негізін қалаушылар Маркс пен Энгельс әлемнің әміршісі санаған пролетариаттың революциялық күрес жолындағы одақтасы әрі резерві деп капиталистік қатынастардан ауылы алыс Шығыс елдеріндегі қаналғандарды, шаруаларды, қолөнершілерді таныды. Өздері жақсы білетін бес формациядан өзгешелігін мойындап, бұларға қарата «азиялық өндіріс тәсілі» терминін қолданды. Мұның аясына капитализмге дейінгі формацияларда өмір сүріп жатқандар, артта қалғандар саналатын халықтар мен мемлекеттер кірді. «Азиялық өндіріс тәсілі» тұжырымы осынау құрлыққа аяқ аттап баспаған екі ойшылдың алғашқы еңбектерінде емес, кәсіби кемел шақтарында дүниеге келді. Демек, ғылыми танымдарында кездейсоқтық, жаңсақтық жоқ. Ең толымды анықтаманы Маркс былайша тиянақтапты: «В общих чертах, азиатский, античный, феодальный и современный буржуазный, способы производства можно обозначить как прогрессивные эпохи экономической общественной формации» (Маркс К., Энгельс Ф. Соч., 2-е изд. т.13, с.7). Дәйексөзден байқайтынымыз, біріншіден, азиялық өндіріс тәсілі алғашқы қауымдық құрылыстан кейінгі саты екені, екіншіден, капиталистік формациядан артта әрі тым алыс тұрғаны.
Маркстік ілімді қоғамдық-саяси ақыл-ойдың биік шыңы санаған орыс большевиктері «азиялық өндіріс тәсілі» тұжырымын егжей-тегжейлі зерделемесе де, «Артта қалған Азия» сияқты идеологияны оңды-солды қолданумен барлық Шығысты қараңғылық пен надандықтың, мешел қалудың классикалық үлгісіндей қабылдады.
Бұл теориялық-методологиялық тұжырымды әлеуметтік әділеттіліктің пірі саналған Ленин одан әрі тереңдетті. Ресей империясының ұланғайыр аймағы Азия құрлығына кіріп жатқандықтан басқаша болуы мүмкін де емес қой. Ең бастысы – оны практикада жүзеге асырудың мүмкіндігі 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін туды. Большевиктер Ресей империясының шет аймақтарында тұратын халықтарды капитализмге ұрындырмай, олардың келісімінсіз-ақ бірден социалистік қоғамға өткізуді көздеді. Ленин де, мұрагері Сталин де бұл үшін Ресей пролетариатының көмегі, большевиктер партиясының басшылығы, кешегі қаналған жұмысшы табы мен шаруаның одақтасуы жетіп жатыр деп білді. Басқа-басқа, ХХ ғасыр басындағы Қазақстанда көшпелі, жартылай көшпелі өмір салты мен шаруашылық-мәдени кешен кең қанат жайғаны, әлеуметтік, рулық-тайпалық, туыстық қатынастар таптық ымырасыздық пен қайшылықтардан оқшау тұрғаны, пролетарлық революция туралы түсінік те жоқ екені ескерілмеді. Қазақтардан гөрі қытайларды, үндістерді, жапондарды жақсы білгені шығармаларынан анық байқалады. Большевиктік басшылар Ұлы даланың тарихынан, мәдениетінен, байырғы тұрғындарының менталитетінен ғана емес, елтұтқаларынан да мүлде хабарсыз еді. Мәскеу билеушілері революция мен азамат соғысының аласапыран жылдарында тұңғыш рет бірен-саран баскөтерер қазақтармен араласа бастады, пікір бөліскен сыңай танытты. Фрунзе, Куйбышев сынды көрнекті қайраткерлері қазақ топырағында есейгенімен Кремльдің ұлттық саясатын анықтауға ықпал етуші пәрменді күшке айналмады.
Қанды қырғын боларын болжаған
1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін Қазақстанға дамудың социализмнен өзгеше балама жолын таңдау мүмкіндігі қалмады. Қызылдар мен ақтардың мұздай қаруланған әскеріне, идеологиялық қысымына, империялық өктемдігіне қарсы тұрарлық әлеует те, одақтас та жоқ еді. Туған елі патшалық дәуірдегіден ауыр ахуалға душар болғанын алдымен Алаш қайраткерлері түсінді. Қазан төңкерісін «найзаның ұшымен, айбалтаның жүзімен болған» зорлық актісі деп анықтаған Ә.Бөкейхан большевиктер қанды қырғын әкелетінін 1917 жылдың аяғында-ақ болжады. Қазақтарды қорғануға, бірлікке шақырды. А.Байтұрсынұлы буржуазиялық-демократиялық революция үміт отын жаққанын, пролетарлық өкімет үрей әкелгенін жазды. Алаш Орда тарқаған соң большевиктік бастамаларды талдау негізінде қазақ даласында социализм орнату жобасының утопиялық сипатын сынады. Онысы 1920 жылы Ленинге жазған хатында жан-жақты дәйектелген.
Батыс ойшылдары әспеттеген социализм мен нақты кеңестік социализм арасындағы айырмашылық жер мен көктей екенін, қазақтың мүддесін көздей бермейтінін, Ресей пролетариатының көмегі заң атаулыны, ұлттық мүддені белден басуға құрылғанын коммунистер Т.Рысқұлов пен
С.Сейфуллиннен жас алашшыл С.Сәдуақасов пен М.Әуезовке дейін бірі ерте, бірі кеш ұғынды. Өйткені шартты түрде айтар болсақ, азиялық өндіріс тәсілімен өмір сүріп жатқан өлкеде социалистік сатыға көтерілместен бұрын өтпелі демократиялық реформалар арқылы ілгерілеу мүмкіндігі партия тарапынан да, көсемдердің еңбектерінде де байыпты қарастырылмады. Большевиктер өз жобаларын орындауда, үлкенді-кішілі мәселелерді шешуде өктемдікке, әміршіл-әкімшіл ресурстарға басымдық беретіні алғашқы қадамдарынан-ақ байқалды. «Алдыңғы қатарлы елдің пролетариаты көмегімен» тезисі құрғақ уәде күйінде қалды.
Түптеп келгенде, ескі құрылысты қирату, «азат патшалықты» (царство свободы) құру большевизм көсемі Ленин жазғандай кешегі езілгендер мен қаналғандардың мемлекеттік билікті қолға алған соң саясаттағы, материалдық өндіріс саласындағы, еңбектегі, қарым-қатынастардағы әлеуметтік, шығармашылық құлшынысымен және өрлеуімен айшықтала бермеді. Бірінші кезекте пролетариат диктатурасы атынан сөйлейтін саяси-басқарушы номенклатураның барша қауымды мәжбүрлеуімен, қажетті алғышарттардың пісіп жетілуін күтпестен, қолдан қалыптастыруымен ақиқатқа айналатынын көзіқарақты жандар бастарынан өткерді.
Әрине, капитализмге соқпай социализмге өту мәселесі ғылыми пайым-тұжырым мәртебесімен өмір сүру құқына ие. Әлі күнге дейін бұл тұжырым қоғамдық-гуманитарлық ізденістер санатынан түсіп қалған жоқ. Ал соны практикада атқаруға келгенде кеңестік Шығыста бірінші қадамынан сәтсіздікке ұшырады: алғашқыда естіген құлаққа майдай жағатын ұлттар өзін-өзі басқаруға құқылы, әркімге еңбегіне қарай, жер шаруалардікі сынды идеологиялық тәтті сөздер өмірдің ащы шындығымен, айталық, іле-шала басталған қуғын-сүргінмен қабыспай, сөз бен істің арасы алшақтай берді. Ұлы даланың саяси-экономикалық, гуманитарлық, т.б. құндылықтарын аяқасты ету әдеттегі дағдыға айналды. Ол наразылық тудырып ғана қойған жоқ, ауық-ауық көтерілістерге ұласып жатты.
Капитализмге соқпастан социалимзге өту тұжырымының тағдыры шешіліп жатқанда большевиктік биліктің күштеуге, зорлыққа сүйенген жалғыз ғана қылмысы емес. Екінші үлкен қателік сөзден іске көшудегі, социалистік құрылыстың болар-болмас нәтижелерін бағалаудағы асыра сілтеу, шектен шыққан асығыстық еді. Халықтың әл-ауқатын көтерудегі, ұлт мәселесін шешудегі, экономиканы қалпына келтірудегі ілгерілеу байқалмай жатып, ең жоғарғы билік органдары мен басшылары социализмнің артықшылықтары туралы даурығып, бөрікті аспанға атуды бастап кетті. Қазақ АКСР-нің шаңырақ көтергеніне үш жыл өтер өтпестен ОАК төрағасы С.Меңдешев «Қызыл Қазақстан» журналының бетінде былай деп жазыпты: «Қазақстанның еңбекшіл халқы, оның үкіметі ортақшыл партияның жетегімен үш жылдан бері тынбай тас үстіне тас қойып, өзінің ортақшылдық негізіне құраған республикасын – ұлы ордасының үйін салып келеді... Қазақ еңбекшілдері төңкерістің әперген жемісінің дәмін татты! Төңкерістің ісіне қай жақтан дұспан шықса да «Тарт қолыңды!» дей алады. Алдымызда болжанып тұрған, еңбек пенен байлықтың күресінде қазақ еңбекшілері де артта қалмас!» (Сейітқали Меңдешев: құжаттары мен материалдар жинағы – Сейткали Мендешев: сборник документов и материалов / Құраст.- автор: С.Қ. Шілдебай; Құраст.: А.Б. Ордаханова. – Алматы: «Полиграфия-сервис и К», 2021. 401-б.). Келер жылы да осы ойды қайталады. «Ақ жол» газетіне берген сұхбатында: «Россия пролетариаты сүйемелдеуімен, коммунист партиясының жол басшылығымен», – депті ол. – Жас Қазақстан жылдан-жылға ілгері басып, жөнделуде» (Сейітқали Меңдешев....423-б.). Айғақ-дәлел ретінде малы азайған аудандағы қазақтар «түгелімен егін кәсібіне беріліп, нағыз дихан» болғанын, Ембіде мұнай шығару жолға қойылғанын, Екібастұзда қорғасын, тас көмір зауыттары жұмыс істеп тұрғанын, «қай жердегі болсын тұз кәсібі ілгері» дамығанын мақтанышпен ауызға алды. Ал тап сол 1921 жылдың күзіне қарай Қазақ АКСР-інің жеті губерниясының бесеуі аштыққа ұрынды. Мамандардың есептеуінше, ашаршылықтан 1,5 млн-нан 3,5 млн қазаққа дейін өлді. Ақсақты дыңдай, өтірікті шындай көпірту кеңестік БАҚ-тың айықпас дертіне айналды.
Ақиқатына келгенде, ашаршылықтан тұралаған даламызда социалистік қоғамның әлі он екіден бір нұсқасы жоқ еді. Қазақ АКСР Халық шаруашылығы орталық кеңесінің төрағасы Ұ.Құлымбетовтің ақпараты бойынша, бүлінген шаруашылық қалпына келді деп саналатын 1925 жылдың аяғына қарай республикада мұнаймен, түсті металдармен, балықпен айналысатын бес қана трест жұмыс істеп тұрды. Бәрі Мәскеуге бағынатын. Республикалық мәртебесі бар шаруашылық бірлігі 14-тен аспады. «Жергілікті өнеркәсіп орындары Семей, Ақмола, Жетісу, Орал губернияларында өнім бере алды. Қазақстанның мемлекеттік өнеркәсібі», – деді Ұ.Құлымбетов, – қалпына келу дәуірін бастан кешуде. Негізгі капиталдың 50 пайыздан астамы әбден тозыпты, ал техникалық жабдықтар мүлде жарамсыз күйге кетіпті. Қазақ жұмысшыларының саны 10 мың адамнан сәл ғана асыпты (Ұзақбай Құлымбетовтың мемлекеттік қызметі архив деректерінде (Құжаттар жинағы). Қазақша-орысша. 102, 105-б.).
Үш қазақтың екеуі сауатты болды
Материалдық-техникалық базасы сын көтермейтін социализмнің не екенін, ғылыми теориясын да, практикалық міндеттері мен ерекшеліктерін де қазақтар түсінген жоқ. Революцияның бастапқы жылдарында бар білгендері жамылатын көрпеге дейін ортақ болады-мыстың деңгейінде қалды. Сол себепті саяси лексиконда аса көп қолданылатын термин-категория «ортақшыл» сөзі болатын. Есесіне тоталитаризмнің зілді бұйрықтарын естіп үлгерді. Жаңа экономикалық саясат капиталистік қатынастарды қайта әкелетіндей көрінгендіктен әрі-сәрі күйге түскендер болды. Міне, осы тұрғыдан келгенде 1925 жылы Қазақстандағы билік басына келген Голощекиннің «октябрь қазақ ауылына соқпай өте шықты» деуінде жан бар еді.
Шет аймақтардағы халықтарға большевиктер кембағалдай қарады және осы ұстанымдарын Орта Азия мен Қазақстанның барлық өңірінде күдік тудырмайтын ақиқат мәртебесімен басшылыққа алды. Сорақысы – түбірімен қате тұжырымдарын өздері құрған жергілікті билікке мойындатты, ұлттық саясатын анықтайтын және жүзеге асыратын бағдарламалық құжаттармен бекемдеді. Айталық, 1921 жылғы маусым айында өткен Қазақстан коммунистерінің І конференциясында мақұлданған ұлт мәселесі туралы шешімде қазақ халқы Ресей құрамындағы ең артта қалғаны деп жарияланды (Коммунистическая партия Казахстана в резолюциях и решениях съездов, конференций и пленумов. – Алма-Ата: Казахстан, 1981. Т.1. С.14). Мұндайда ойдан шығарылған уәж – қазақтардың жаппай сауатсыздығы тілге тиек етілді. Ал шындық қандай еді? 1897 жылғы халық санағы империядағы қазақтардың 8 пайызы кириллицамен оқып-жаза білетінін куәлендірді. Ғасырлар тоғысындағы Ұлы дала тұрғындарының жартысынан астамы – 56 пайызы араб әліпбиінде сауатты еді. Демек, үш қазақтың екеуі сауатты болған. Оқырманы бар елде ғана газет-журнал, кітап шығатынын ескерсек, большевиктердің ақиқаттан оп-оңай аттай салғанын түсінеміз. Революцияға дейінгі өлкеде қазақ тілінде жарық көрген кітаптар таралымы 2 млн-ға жеткені ұлт руханиятының бояуы қанық болғанын айғақтайды.
Әрине, қате тұжырымнан қате практикалық іс-әрекет туындайды. Еуропацентристік, моноцентристік көзқарасты өктемдікпен санаға, өмір салтына тықпалағандар Ұлы дала тұрғындары Күлтегін заманынан ХVІ ғасырдың ортасына дейін, яғни от қаруы пайда болғанша мың жыл бойы Еуразия кеңістігінде салтанат құрғанын, тұлпардың тұяғымен озық өркениет түзгенін, бай мен кедей иттей ырылдасқан капиталимзге, елең еткізер таңбасы жоқ, ені жоқ социализмге зәру еместігін түсінген жоқ, түсінгісі де келмеді. Басқаша ойлайтындарды жау санады. Империялық өркөкіректікпен өрескел қателесу Кеңестер одағы ыдырағанша жалғасты. Өздері ғана қателесіп қойған жоқ, тоталитарлық социализмнің қатыгез болмысын ұқпаса да халқына қызмет еткісі келген адал перзенттерін адастырды, түптің түбінде өкінтті.
Социализмге аттай салуды тар таптық аяда жеңіл-желпі түсінген, 1918-1920 жылдардағы азамат соғысы мен шетел интервенциясын, кейінде оппозициялық күштерді жеңген большевиктік билік дамудың ең дұрыс жолын тапқандай сезінгендіктен 30-жылдардың ортасына қарай өзін де, жаңа құрылысты да жойдасыз мақтауға бет бұрды. Сөз жүзінде, үгіт-насихатта Шығыс халықтарына тән экономикалық, саяси, мәдени, діни, т.б. ерекшеліктерді қаперден шығармау керектігі айтылғанмен, империялық ойлаудан қол үзбеген Кремль қиялшылары негізсіз асығыстыққа, әкімшіл-әміршіл басшылық стиліне басымдық беруге сүйенді. Үздіксіз қуғын-сүргін мен соғыстар, елдегі азаматтық теке-тірес адам өмірінің бағасын тым төмендетіп жіберді. Адам құқығы мен бостандығын сақтауға басымдық бергеннен гөрі революциялық қажеттілік, революциялық заңдылық ұранын жамылып, нағыз заңсыздықтарға жол берілді. Кез келген сылтаумен ату жазасы кеңінен қолданылды. 1917 жылғы 19 желтоқсанда РСФСР Әділет халық комиссариаты қабылдаған революциялық трибунал туралы нұсқаулықта «Халық жауы» ұғымы пайдаланылды. 1918 жылғы 5 қаңтарда мақұлданған Бүкілресейлік орталық атқару комитетінің қаулысымен мемлекеттік билікке қол созған әрекеттің бәрі контрреволюциялық іс-қимыл ретінде танылды. Революциялық заңдылықты нығайту желеуімен түптеп келгенде 1918 жылғы 5 қыркүйекте Халық комиссарлары кеңесінің қаулысымен «Қызыл террор» жарияланды. Үкімет құжатында елде концентрациялық лагерь бары мойындалды. Ақ гвардияшыл ұйымдарға, бүлікке қатысы барлар тегіс атылатыны ескертілді.
Міне, большевиктік осы бағыттың алғашқы құрбандарының бірі Алашорда үкіметінің мүшесі Отыншы Әлжанов еді. Ол 1918 жылғы тамызда қызылдар қолынан мерт болды.
Қуғын-сүргін үдей түсті. 1921 жылы бір ғана Көкшетау қаласы мен өңірінде көтерілістерге қатысты деген желеумен 232 адам атылған екен. Араларында 18-19 жасар бозбалалардан 70-72 жастағы ақсақалдарға дейін бар.
Тоталитарлық режим адамдарды шошытқан қылмысына заңды сипат беру мақсатымен жазалау заңнамаларын үздіксіз толықтырып отырды. 1922 жылдан РСФСР Қылмыстық кодексі жұмыс істей бастады. 57-73 баптар контрреволюциялық қылмыс үшін жазалау түрлерін анықтады. Бұларда кеңшілік жасау нұсқалары қарастырылмаған. Тіпті 73-ші бапта адамның контрреволюциялық қылмысы дәлелденбеген жағдайдың өзінде оны 3 айға мәжбүрлі жұмысқа жегу керек екені нақты айтылды. БОАК-тың 1923 жылғы 10 шілдедегі қаулысымен Қылмыстық кодекстің 57,63, 67-баптары толықтырылды. 1926 жылғы толықтырулармен 58-баптың тармақшалар саны 18-ге жетті.
Жарасы жазылмаған жаһандық ұтылыстар
Қуғын-сүргінді ұйымдастыруға келгенде кеңестік билік капитализмді басынан кешкен халықтар мен оған соқпаған халықтар арасына айырым белгісін қойған жоқ. Большевиктік насихат пен ілімде әр халық социализмге өз жолымен баратыны, коммунистік идеяны әрбір кәсіп иесі өзінше қабылдайтыны айтылған еді. Қазақстан тәрізді ұлттық аймақтарда жазалау мен қудалау үдерісі бұл қағидаттан тыс ұйымдастырылды. Үгіт-насихатта, идеологиялық көпірме сөзде капитализмге соқпастан социализмнен өту тұжырымы барынша кәдеге жаратылды да, берісі адам мен халықтың құқығын сақтау, әрісі – шынайы демократияны орнықтыру ісінде «ұмыт қалды». Нәтижесінде, қуғын-сүргіннің кеңестер елі бойынша ауқымы мен халыққа қарсы қылмыстық сипаты ұлғая түсті.
1936 жылғы 5-желтоқсанда КСРО-ның сталиндік жаңа Конституциясы қабылданды. Негізгі Заң Кеңестер еліндегі артта қалған халықтар 20 жыл ішінде тегіс социалистік қоғам құрғанын паш етті. Жеке меншіктің жойылғанын, адамды адам қанамайтынын, ұлттық теңдік келгенін, ер мен әйел теңескенін, коммунистік идеологияның жасампаздығын әлемге жариялады.
Рас, социалистік құрылыс тұсында, әсіресе Л.И.Брежнев билік басында отырғанда Қазақстанның әлеуеті айтарлықтай артты. Одақтас республикалар арасында үшінші орынға нық орнықты. Қазақ халқының социалистік идеяға сенімі бұрын-соңды болмаған биікке көтерілді. Бұл орайда Қонаев, Әуезов, Сәтбаев, Тәшенев, Жақаев факторлары, жер аумағының кеңдігі, дән егіп терлеген қазақтың жомарттығы, минералдық ресурстардың молдығы үлкен рөл ойнағанын ашық айтуымыз керек. Дей тұрғанмен, социализмнің бергені мен социализмнің алғанын таразы басына салып салыстыра-шендестіре тексерсек, спорт тілімен айтқанда, біз, қазақтар 1-3 есебімен жеңіліске ұшыраппыз. Бұлар күні бүгінге дейін жарасы жазылмаған жаһандық ұтылыстар. Біріншісі – жерімізден айрылғанымыз. Екіншісі – ашаршылықтан халқымыздың қырылғаны. Үшіншісі – қуғын-сүргінмен ұлт зиялысының жойылғаны. Ал ұтысымыз не дейсіз ғой. Ол – Қазақ мемлекетінің алғашқыда автономиялық, 1936 жылы одақтық республика мәртебесімен дүниеге келгені. Демек, тәуелсіздік бізге дайын күйінде аспаннан түсе қалған жоқ. Ниеті бұзық көктанаулар мен дүмшелер айтып жүргендей, ешкімге борыштар да емеспіз.
Марксистер нағыз тарих пролетарлық революцияның жеңісімен басталады деген еді. Бізде керісінше болып шықты. Тарихымыз қасіретпен өрілді. Бірақ зорлықпен, адам қанын судай ағызумен орнаған жұмақтың арты қайырлы болмады. Бақсам – бақа екен дегендей, капитализмді аттап-аттамай, социалистік қоғамға өткен бірде-бір елдің маңдайы ашылмаған екен. Сонда біз 74 жыл бойы қандай қоғамда өмір сүргенбіз өзі? Сенген социализміміз осы болса...
Ақиқатына келгенде, ашаршылықтан тұралаған даламызда социалистік қоғамның әлі он екіден бір нұсқасы жоқ еді. Қазақ АКСР Халық шаруашылығы орталық кеңесінің төрағасы Ұ.Құлымбетовтің ақпараты бойынша, бүлінген шаруашылық қалпына келді деп саналатын 1925 жылдың аяғына қарай республикада мұнаймен, түсті металдармен, балықпен айналысатын бес қана трест жұмыс істеп тұрды. Бәрі Мәскеуге бағынатын. Республикалық мәртебесі бар шаруашылық бірлігі 14-тен аспады. «Жергілікті өнеркәсіп орындары Семей, Ақмола, Жетісу, Орал губернияларында өнім бере алды. Қазақстанның мемлекеттік өнеркәсібі», – деді Ұ.Құлымбетов, – қалпына келу дәуірін бастан кешуде. Негізгі капиталдың 50 пайыздан астамы әбден тозыпты, ал техникалық жабдықтар мүлде жарамсыз күйге кетіпті. Қазақ жұмысшыларының саны 10 мың адамнан сәл ғана асыпты (Ұзақбай Құлымбетовтың мемлекеттік қызметі архив деректерінде (Құжаттар жинағы). Қазақша-орысша. 102, 105-б.).
Үш қазақтың екеуі сауатты болды
Материалдық-техникалық базасы сын көтермейтін социализмнің не екенін, ғылыми теориясын да, практикалық міндеттері мен ерекшеліктерін де қазақтар түсінген жоқ. Революцияның бастапқы жылдарында бар білгендері жамылатын көрпеге дейін ортақ болады-мыстың деңгейінде қалды. Сол себепті саяси лексиконда аса көп қолданылатын термин-категория «ортақшыл» сөзі болатын. Есесіне тоталитаризмнің зілді бұйрықтарын естіп үлгерді. Жаңа экономикалық саясат капиталистік қатынастарды қайта әкелетіндей көрінгендіктен әрі-сәрі күйге түскендер болды. Міне, осы тұрғыдан келгенде 1925 жылы Қазақстандағы билік басына келген Голощекиннің «октябрь қазақ ауылына соқпай өте шықты» деуінде жан бар еді.
Шет аймақтардағы халықтарға большевиктер кембағалдай қарады және осы ұстанымдарын Орта Азия мен Қазақстанның барлық өңірінде күдік тудырмайтын ақиқат мәртебесімен басшылыққа алды. Сорақысы – түбірімен қате тұжырымдарын өздері құрған жергілікті билікке мойындатты, ұлттық саясатын анықтайтын және жүзеге асыратын бағдарламалық құжаттармен бекемдеді. Айталық, 1921 жылғы маусым айында өткен Қазақстан коммунистерінің І конференциясында мақұлданған ұлт мәселесі туралы шешімде қазақ халқы Ресей құрамындағы ең артта қалғаны деп жарияланды (Коммунистическая партия Казахстана в резолюциях и решениях съездов, конференций и пленумов. – Алма-Ата: Казахстан, 1981. Т.1. С.14). Мұндайда ойдан шығарылған уәж – қазақтардың жаппай сауатсыздығы тілге тиек етілді. Ал шындық қандай еді? 1897 жылғы халық санағы империядағы қазақтардың 8 пайызы кириллицамен оқып-жаза білетінін куәлендірді. Ғасырлар тоғысындағы Ұлы дала тұрғындарының жартысынан астамы – 56 пайызы араб әліпбиінде сауатты еді. Демек, үш қазақтың екеуі сауатты болған. Оқырманы бар елде ғана газет-журнал, кітап шығатынын ескерсек, большевиктердің ақиқаттан оп-оңай аттай салғанын түсінеміз. Революцияға дейінгі өлкеде қазақ тілінде жарық көрген кітаптар таралымы 2 млн-ға жеткені ұлт руханиятының бояуы қанық болғанын айғақтайды.
Әрине, қате тұжырымнан қате практикалық іс-әрекет туындайды. Еуропацентристік, моноцентристік көзқарасты өктемдікпен санаға, өмір салтына тықпалағандар Ұлы дала тұрғындары Күлтегін заманынан ХVІ ғасырдың ортасына дейін, яғни от қаруы пайда болғанша мың жыл бойы Еуразия кеңістігінде салтанат құрғанын, тұлпардың тұяғымен озық өркениет түзгенін, бай мен кедей иттей ырылдасқан капиталимзге, елең еткізер таңбасы жоқ, ені жоқ социализмге зәру еместігін түсінген жоқ, түсінгісі де келмеді. Басқаша ойлайтындарды жау санады. Империялық өркөкіректікпен өрескел қателесу Кеңестер одағы ыдырағанша жалғасты. Өздері ғана қателесіп қойған жоқ, тоталитарлық социализмнің қатыгез болмысын ұқпаса да халқына қызмет еткісі келген адал перзенттерін адастырды, түптің түбінде өкінтті.
Социализмге аттай салуды тар таптық аяда жеңіл-желпі түсінген, 1918-1920 жылдардағы азамат соғысы мен шетел интервенциясын, кейінде оппозициялық күштерді жеңген большевиктік билік дамудың ең дұрыс жолын тапқандай сезінгендіктен 30-жылдардың ортасына қарай өзін де, жаңа құрылысты да жойдасыз мақтауға бет бұрды. Сөз жүзінде, үгіт-насихатта Шығыс халықтарына тән экономикалық, саяси, мәдени, діни, т.б. ерекшеліктерді қаперден шығармау керектігі айтылғанмен, империялық ойлаудан қол үзбеген Кремль қиялшылары негізсіз асығыстыққа, әкімшіл-әміршіл басшылық стиліне басымдық беруге сүйенді. Үздіксіз қуғын-сүргін мен соғыстар, елдегі азаматтық теке-тірес адам өмірінің бағасын тым төмендетіп жіберді. Адам құқығы мен бостандығын сақтауға басымдық бергеннен гөрі революциялық қажеттілік, революциялық заңдылық ұранын жамылып, нағыз заңсыздықтарға жол берілді. Кез келген сылтаумен ату жазасы кеңінен қолданылды. 1917 жылғы 19 желтоқсанда РСФСР Әділет халық комиссариаты қабылдаған революциялық трибунал туралы нұсқаулықта «Халық жауы» ұғымы пайдаланылды. 1918 жылғы 5 қаңтарда мақұлданған Бүкілресейлік орталық атқару комитетінің қаулысымен мемлекеттік билікке қол созған әрекеттің бәрі контрреволюциялық іс-қимыл ретінде танылды. Революциялық заңдылықты нығайту желеуімен түптеп келгенде 1918 жылғы 5 қыркүйекте Халық комиссарлары кеңесінің қаулысымен «Қызыл террор» жарияланды. Үкімет құжатында елде концентрациялық лагерь бары мойындалды. Ақ гвардияшыл ұйымдарға, бүлікке қатысы барлар тегіс атылатыны ескертілді.
Міне, большевиктік осы бағыттың алғашқы құрбандарының бірі Алашорда үкіметінің мүшесі Отыншы Әлжанов еді. Ол 1918 жылғы тамызда қызылдар қолынан мерт болды.
Қуғын-сүргін үдей түсті. 1921 жылы бір ғана Көкшетау қаласы мен өңірінде көтерілістерге қатысты деген желеумен 232 адам атылған екен. Араларында 18-19 жасар бозбалалардан 70-72 жастағы ақсақалдарға дейін бар.
Тоталитарлық режим адамдарды шошытқан қылмысына заңды сипат беру мақсатымен жазалау заңнамаларын үздіксіз толықтырып отырды. 1922 жылдан РСФСР Қылмыстық кодексі жұмыс істей бастады. 57-73 баптар контрреволюциялық қылмыс үшін жазалау түрлерін анықтады. Бұларда кеңшілік жасау нұсқалары қарастырылмаған. Тіпті 73-ші бапта адамның контрреволюциялық қылмысы дәлелденбеген жағдайдың өзінде оны 3 айға мәжбүрлі жұмысқа жегу керек екені нақты айтылды. БОАК-тың 1923 жылғы 10 шілдедегі қаулысымен Қылмыстық кодекстің 57,63, 67-баптары толықтырылды. 1926 жылғы толықтырулармен 58-баптың тармақшалар саны 18-ге жетті.
Жарасы жазылмаған жаһандық ұтылыстар
Қуғын-сүргінді ұйымдастыруға келгенде кеңестік билік капитализмді басынан кешкен халықтар мен оған соқпаған халықтар арасына айырым белгісін қойған жоқ. Большевиктік насихат пен ілімде әр халық социализмге өз жолымен баратыны, коммунистік идеяны әрбір кәсіп иесі өзінше қабылдайтыны айтылған еді. Қазақстан тәрізді ұлттық аймақтарда жазалау мен қудалау үдерісі бұл қағидаттан тыс ұйымдастырылды. Үгіт-насихатта, идеологиялық көпірме сөзде капитализмге соқпастан социализмнен өту тұжырымы барынша кәдеге жаратылды да, берісі адам мен халықтың құқығын сақтау, әрісі – шынайы демократияны орнықтыру ісінде «ұмыт қалды». Нәтижесінде, қуғын-сүргіннің кеңестер елі бойынша ауқымы мен халыққа қарсы қылмыстық сипаты ұлғая түсті.
1936 жылғы 5-желтоқсанда КСРО-ның сталиндік жаңа Конституциясы қабылданды. Негізгі Заң Кеңестер еліндегі артта қалған халықтар 20 жыл ішінде тегіс социалистік қоғам құрғанын паш етті. Жеке меншіктің жойылғанын, адамды адам қанамайтынын, ұлттық теңдік келгенін, ер мен әйел теңескенін, коммунистік идеологияның жасампаздығын әлемге жариялады.
Рас, социалистік құрылыс тұсында, әсіресе Л.И.Брежнев билік басында отырғанда Қазақстанның әлеуеті айтарлықтай артты. Одақтас республикалар арасында үшінші орынға нық орнықты. Қазақ халқының социалистік идеяға сенімі бұрын-соңды болмаған биікке көтерілді. Бұл орайда Қонаев, Әуезов, Сәтбаев, Тәшенев, Жақаев факторлары, жер аумағының кеңдігі, дән егіп терлеген қазақтың жомарттығы, минералдық ресурстардың молдығы үлкен рөл ойнағанын ашық айтуымыз керек. Дей тұрғанмен, социализмнің бергені мен социализмнің алғанын таразы басына салып салыстыра-шендестіре тексерсек, спорт тілімен айтқанда, біз, қазақтар 1-3 есебімен жеңіліске ұшыраппыз. Бұлар күні бүгінге дейін жарасы жазылмаған жаһандық ұтылыстар. Біріншісі – жерімізден айрылғанымыз. Екіншісі – ашаршылықтан халқымыздың қырылғаны. Үшіншісі – қуғын-сүргінмен ұлт зиялысының жойылғаны. Ал ұтысымыз не дейсіз ғой. Ол – Қазақ мемлекетінің алғашқыда автономиялық, 1936 жылы одақтық республика мәртебесімен дүниеге келгені. Демек, тәуелсіздік бізге дайын күйінде аспаннан түсе қалған жоқ. Ниеті бұзық көктанаулар мен дүмшелер айтып жүргендей, ешкімге борыштар да емеспіз.
Марксистер нағыз тарих пролетарлық революцияның жеңісімен басталады деген еді. Бізде керісінше болып шықты. Тарихымыз қасіретпен өрілді. Бірақ зорлықпен, адам қанын судай ағызумен орнаған жұмақтың арты қайырлы болмады. Бақсам – бақа екен дегендей, капитализмді аттап-аттамай, социалистік қоғамға өткен бірде-бір елдің маңдайы ашылмаған екен. Сонда біз 74 жыл бойы қандай қоғамда өмір сүргенбіз өзі? Сенген социализміміз осы болса...