«Бастапқыда Қазақстан мен Ресейдің туын анық ажырататын. Қалада кетіп бара жатсақ, биікте желбіреп тұрған көк туымызды көрсетіп, ерекшелігін сипаттайтын. Телефонды қолына ала қалса, Whatsapp-тан әкесіне сондағы тудың суреттерін жіберіп, аудиохабарлама арқылы атап шығатын болды. Кейіннен кітаптан да, смартфоннан да әртүрлі жерді, туды қарайтынды шығарды. Бізге «маған әлемдегі барлық елдің туын сатып әперіңдер» дейтін. Біз мұны қызығушылық деп түсіндік. Атрибутты әпергенімізше, пластелиннен әр мемлекеттің туын жасап, қағазға суретін салды. Мұны арнайылап жинап қойдық. Қазір жалаушаларды алты құрлыққа бөліп орналастырады. Төрт жасынан бастап ерекше дарынды бала екеніне толық көзіміз жетті», – дейді Мәншүк Қойлыбайқызы.Ерген бұрын елордадағы №45 мектепте оқыған. Осыдан үш апта бұрын «Зерделі» халықаралық мектебіне грантқа оқуға түскен. Арнайы тапсырған тесттен мүдірмей өткен. Анасының айтуынша, алғашында таңғы 8-ден кешкі 5-ке дейін мектепте жүруге қиналған. Оның үстіне шахмат, каратэ, домбыра үйірмесіне баратыны тағы бар. Бармайтынын айтып, қиғылық салған кезі де болған. Бірақ қазір үйренісе бастаған.
«Маңыздысы, вундеркинд баланы тану мәселесі. Мәселен, дарынды балалардың өзіне тән мінезі болады. Энергиясы бөлек. Мұғалімдерге жақпай қалатын, тынышсыз келетін мінезі бары көп кездесті. Танудың жолына келсек, біздің мектепте арнайы тест бар. 3-4 сынып пен 5-6 сынып оқушыларына «Алтын сақа» олимпиадасын өткізіп жүрмін. Баланың қасиетін анықтайтын ерекше тест деуге болады. Соның арқасында қаншама мықты баланы анықтадық. Жалпы, кішкентай кезінде көзге түскен дарынды балалардың кейіннен жалыны сөніп жатады. Осындайда мектеппен қоса ата-ананың да рөлі маңызды. Ата-аналар дамыту мақсатында дарынды балаларға арналған мектепке береді. Мектептің өзін алып қарасаң, елордада бір мектепте үш-төрт мың оқушы білім алады. Байқағаным, ата-анасы баласына көңіл бөліп, ынтасына мән берсе, дамытса, бала көп жетістікке жетеді», – дейді «Зерделі» халықаралық мектебінің негізін қалаушы Рысбек Мәуіт.Ал нейропсихолог Айнұр Алдаштың айтуынша, вундеркинд баланың ерекшелігі 10 жасына дейін анық байқалады.
«Негізінен, вундеркинд баланың ата-анасының да интеллекті жоғары болады. Мәселен, интеллект тұрғысынан келгенде шахматшы қыздардың ата-анасы жай адамдар емес. Вундеркинд балалардың оператив есте сақтау қабілеті өте жақсы дамыған. Байқағаныңыздай, ту мен мемлекет атауын оңай есіне сақтайды. Тағы бір ерекшелігі, мида реакция беру жылдамдығы да өте жоғары. Айта кетерлігі, бала бір жағынан мықты болса, екінші жағы ақсап жатады. Мысалы, есепті жақсы шығарғанымен, коммуникация жағы әлсіз болуы мүмкін. Бұл – табиғи заңдылық. Яғни, «менің балам гений, вундеркинд» деп өмірін тек музыкаға, шахматқа, математикаға байлап қоюға болмайды. Ата-ананың міндеті, баланы жан-жақты дамыту керек. Ең алдымен, оған коммуникацияны үйретіңіз. Оның бос уақыты, ойын ойнауы, достарына арнайтын уақыты болғаны жөн. Балалық шағын тартып алудың қажеті жоқ. Ата-ананың қателігі бала бойынан артықшылық байқай қалса, соны түбіне дейін дамытқысы келіп тұрады. Олай жасаудың қажеті жоқ. Баланың қабілетінен бөлек, өзге де хоббиі болғаны дұрыс», – дейді Айнұр Алдаш.Ата-ана – алғашқы тәлімгер Ал балалар психологы Серікгүл Салидың пікірінше, сегіз түрлі бағыт бойынша баланың талантты екенін анықтауға болады. Соның ішінде төрт типті ақыл мен интеллектке ие деп айтамыз. Жаңа туған балалардың 16 пайызы не ақылға, не интеллектке ие. Не болмаса екеуіне де ие. Көбінесе, аталған балаларды вундеркинд деп атайды. Психологтың айтуынша, көзі қырағы ата-ана болса, баланың талантын оңай таниды. Соған сай үш-төрт жасында балаға көңіл бөліп, дамыту керек. Сұранысқа сай ішкі дүниесін толтыру керек. Көбінесе аталған балаларды топтың ортасына салып, арнайы мектепке беру керек. Сонда ғана талапқа сай дамиды. Ондай болмаған жағдайда қарапайым мектепте жалығады, қызықты жаңа ақпарат ала алмай оқуға құлқы жоғалады.
«Ата-ана өзін дамытып, тәрбиелеумен айналысуы керек. Баланың сұрағына білім-ғылым жағынан сауатты жауап бергені жөн. Өзі жауап бере алмаған жағдайда қолынан жетектеп, тәлімгерге тапсырғаны дұрыс. Балаға тәлімгерді дұрыс таңдап, танымын арттыру қажет. Байқасаңыз, әлемде вундеркинд балалардың алғашқы тәлімгері – ата-анасы. Сондықтан ата-ананың белгілі бір салада қыры болса, негізін бала бойына сіңіру қажет. Яғни, үш-төрт жасында баланы дамытуға ден қойып, өзінде бар тәжірибені балаға беру маңызды», – дейді психолог Серікгүл Сали.
Осы орайда Рысбек Мәуіт дарынды баланы шыңдауға қатысты қызықты оқиғасымен бөлісті. Бұрындары оқытушы дарынды балаларға арналған «Зерде» мектебінде жұмыс істеген. Жүйе бойынша бала қабілетін тест арқылы анықтаған. Сол тұста 4-5 сынып арасындағы логикалық тестте Бағдәулен Нарыбаев есімді бала жоғары ұпай жинаған. Директорға қолқа салып, Бағдәулен оқитын сыныпқа жетекшілік еткен. Кейіннен ол халықаралық олимпиадада да нәтиже көрсеткен. Алайда осыған ұқсас тағы бір оқиға дер кезінде дұрыс шешім қабылдамағанда басқаша өрбір еді.
«Директорымыз Айтжан Ермұханқызы №66 мектепке ауысты. Мені шақырып, 4 сыныптан тест алып, дарынды балаларды анықтап беруімді сұрады. «100 балдық бағалау жүйесі» деген бар. Онда тест те, бос орын толтыру, дәлелдеу мен жауап беру сұрағы топтастырылған. Ерекше қабілетті оңай айқындайды. Ал мектепте үш-төрт мың бала оқитын. 4 сыныптан 12-сі бар. Тест алған соң, тексеріп бердім. Сонда Мадияр деген бала көзіме түсті. Қателеспесем, жинау керек 100 ұпайдың 93-іне дұрыс жауап берген. Директорға балаға жақсылап қарауын сұрап, тапсырып кеттім. Арада бір жыл өткесін қайта шақырды. Олимпиадаға оқушы дарялауға көмектесіп, бір сыныпты жетекшілікке алуымды сұрады. Бірден Мадиярды іздедім. Ары іздеп, бері іздеп таппаймыз. Сөйтсек, ата-анасы баланың құжатын алып, басқа мектепке ауысып кеткен екен. Сынып жетекшісі де, мұғалімдер де оның мектептен кеткеніне қуанған. Себебі баланың мінезі бар. Сабақта тыныш отырмайды. Журналды қарай келе, екілік пен үштік бағасы барын да байқадық. Директор дарынына сенер-сенбесін білмей, ата-анасын шақырды. Сол жылы қала бойынша олимпидадан екі жүлдегер шықты. Екеуі де максимал бал жинаған. Біреуі – «Зерде» мектебінен Бағдәулен болса, бірі осы – Мадияр. Осындан кейін ғана директор оқушының дарынын мойындап, байқады. Сондықтан дарынды баланың мінез-құлқы мен тәрбиесіне көңіл бөлу керек. Біз Мадиярдың ата-анасымен сөйлесіп, оны дайындайтынымызды, жетістікке жетерін тәптіштеп түсіндірдік. Соның арқасында ол халықаралық олимпиада деңгейіне шықты», – дейді ол.Теледидарға жиі шыққан дұрыс па? Дарынды баланы байқай қалсақ, тележұлдыз жасайтынымыз бар. Кейбіріне бұл ұнаса, ендігісі жақтырмайды. Оқытушының айтуынша, мұның жақсы жағы да бар. Телебағдарламалар дарынды балаға екі жағынан әсер етуі мүмкін. Біріншіден, бұл іс балаға шабыт беріп, ары қарай талпынады. Екінші жағынан дандайсып кетуіне жол ашатыны тағы бар. Әрине, ата-ана да дер кезінде баласына анализ жасап, тура жолға бағыттауы керек. Балалар психологы Айнұр Алдаштың айтуынша, баланы бір-екі рет теледидардан көрсеткеннің артығы жоқ. Балаға қызық әрі артық жүк болмайтын болса, құба-құп. Бірақ кейбір ата-аналар баласына шектен тыс талап қояды. «Сен гений болуың керек», «үздіктердің үздігі атануың керек», «жеңіске жетуің керек» деп міндеттейді. Осыдан келіп балада «ұтпайтын болсам, нәтиже шығармайтын болсам, жақсы бала емеспін» дейтін түсінік қалыптасады. Өйткені бала психикасы өте нәзік. Баланың өзін-өзі бағалауын жүлдеге байлап қоймау керек.
«5-6 жасына дейін бала телебағдарламаға шығу аса әсер етпейді. Ал ары қарай ата-анасы «баламның қабілеті бар, оқиды» деп дамытпай, қоя берсе ештеңе шықпайды. Құр мақтанға салатын болса, теледидарға шығудың еш маңызы жоқ. Ал өсемін деген баланы тәлімгерлер байқап, өзіне тартса, бағдарламаның әсері тиді деген сөз. Қайткен күнде де туа біткен қабілетті ары қарай дамытқан жөн. Сондықтан баладан не ғалым, не зұлым шығады деген бар. Яғни, баланың ғылым мен білім жолындағы талант болып өсуі, не басқа жолға түсуі – ересектердің қолындағы іс», – дейді психолог Серікгүл Сали.
Айзат АЙДАРҚЫЗЫ