Аманат арқалаған Әуесхан апа
Аманат арқалаған Әуесхан апа
705
оқылды
Талдықорған қаласында бір әулеттің бірнеше ғасырлық мұрасын сақтап, бүгінге жеткізген Әуесхан Мажай атты апа тұрады. Кеудесінде «Алтын алқасы» жарқырап тұратын апа былтыр тағы бір мәртебелі орденге ие болған. Оны Жетісу өңіріне іссапармен келген Мемлекет басшысыч Қасым-Жомарт Тоқаевтың өзі тапсырған. Сол жолы Президент Әуесхан Мажайқызының сақтап, бүгінгі жеткізген бүтін бір әулеттің мұрасынан бір музей ашуға болатынын айтқан. Шынында, Әуесхан Мажайқызы бір әулеттің бірнеше ғасырлық мұрасын ұқып­тап сақтап, шекараның сан қыспа­ғын өт­кере жүріп, Қытайдан атажұртқа жеткізген.
– Андас әулеті аталарынан бері билік ұстаған, алыс-жақынға сыйлы еді. Жүз сарбазымен қалмақтармен соғысып қайтыс болған Құдайназар батыр, Цин патша­лы­ғының патшасы Циянлұнмен кездескен қазақтың алғашқы бітімгер­лерінің бірі Есенгелді би, інісі Солтангелді мырза, Қара­керей Қоңыз батырмен Қытай отаршыл­дарына қарсы шапқан Ұлтарақ батыр, өз кезінде қылтамақты емдеп, ел ішін­де «жан қалса, Жансарбайдан қалады» деген сөз қалған Жансарбай емші ата­ларымыз жайлы үлкендер жиі айтатын. Өкінішке қарай, 1952 жылы Қытайдағы ұжымдастыру кезінде ата­ларымыз қуғын­далып, бар мүлкі тәркі­ленді. 1966 жылы басталған мәдени төңкеріс кезінде де көп қиындық көрді. Мен осы әулетке 1969 жылы келін болып түстім. Сол 1969 жыл­дан 1976 жылға дейін біздің үйі­мізге 3 рет тінту жүргізді. Мен келмей тұр­ғанда да бір­неше рет тоналған екен. Қызыл бел­сенділер алдымыздағы қасығымызға дейін тартып алып, қоқысқа апарып тас­тай­тын. Түнде атам Омарақын Жансар­байұлы мені ертіп алып, елге көрсетпей сол заттарды үйге әкеліп, қора-қопсыға тығып қоятын­быз. Тіпті, жәдігерлердің арасында 40 жыл жер­ге көміліп жатып, кейін қазып алын­ған­дары да бар. Атам 1976 жылы қай­тыс болар алдында мені шақырып алды да бар­лық жиған-терген жәдігерлердің атын атап, қай атамыздың мұрасы екенін қағазға жаз­ды­рып, өз қолымен жасаған үлкен ағаш сан­дыққа салдырды да: «Тір­лігімде қадіріне жете алмадым, тапсыратын жеріне өз қо­лыңмен өткіз», – деп өсиетін айтып, қайтыс болды. Ол кезде жаспын, мұнысы несі деп таңғалып едім. Сол аманаттың астарына не жат­қанын бүгін біліп жүрмін, – дейді кейуана.
Әуесхан апа бұл аманатты елге жеткізуі де оңай болмапты. Сол үшін қазақ-қытай шекарасын 90 рет кесіп өтіпті. Басында шекарашылардың бірі «Көне затты қайтесіз, апа. Лақтыра салмайсыз ба?» – деп әжуа­ла­са, кейбірі жәдігерді сатыңыз деп қолқа са­лыпты. Осылай жүріп атасы­ның қара сан­дыққа жинатқан дүниесін толығымен елге жеткізген. Оның ішіндегі алып жүруге қолайсыз ежелден келе жатқан мыс қазан, жады сияқты заттарды ҚХР-дағы Күнес аудандық музейіне тапсырып кетіпті. Қазір апа­ның қолында осындай құнды жәдігер­дің 700-ден астам данасы бар. 2019 жылы 100-ге жуық жәдігерді «Ру­хани жаңғыру» бағдарламасы аясында «Атамекен» та­рихи-мәдени орталы­ғы­ның қорына тап­сырып, мемлекет­тік тізімге қостырыпты. Құнды жәдігерлердің қатарында Солтангелді бидің күмістелген ер-то­қымы, (XVIII ғасыр), Шәкіл Ақтүбіт­ұ­лы­нан қалған бүркіттің тұмсығы (XVIIІ ғасыр), Ұлтарақ батырдың (ХІХ ғасыр) қару-жарағы, Жан­сар­бай Ұлта­рақұлының (XІХ-ХХ ғасыр) емшілікке пайдаланған құрал-жаб­дығы, аңшы­лық бұйымдары, ХІХ ғасырда Ресей­де жасалған самаурын, Омарақын зәңгінің (ХХ ғасыр) өзі өр­ген ат-әб­зелдерді секілді дүниелер бар. Елге келген соң қарап жатпай, сол мұраларын Астана, Алматы, Түр­кістан, Тараз, Талдықорған қа­лалары мен Жетісу облысының аудан-қала­ларында өткен көрме­лерге апарып, жұртқа таныстырып, елге өнеге көр­сетіп келеді. Осыдан кейін бір әу­лет­тің құнды мұраларын қанша қиындық көрсе де елге жет­кізіп, ұрпаққа өнеге етіп отырған Әуесхан апаның табандылығы, ата ама­натына адалдығы мен игі ісін па­расатты­лық деуге болады. Қазақта отбасы құндылығы, ерлі-за­йыптылар ортасындағы сыйластық, әке-бала ортасындағы сүйіспеншілік деген баға жетпес құндылық бар. Әуесхан апа осылар­дың барлығын бойына жиып, оны ұрпақ­тарының санасына ұялатып келеді. Апаның қосағы Андас Омарақын өз ке­зінде талай айтыста топ жарған айтыскер, шетелдегі қазақтардың тарихын зерделеген та­рихшы, қаламын қару еткен жазушы болған. 1944 жылы Қытайдың Кү­нес деген жерінде туып, 2015 жылы Талдықорған қаласында мәңгілік сапарына атта­нып­ты. Андас ағамыз – өзге елдің солақай сая­саты­ның кесірінен «Бай-манаптың бала­сы» ата­нып, шет­қақпай көріп, шы­ғарма­шы­лық­пен ай­налысуға шек­теу қо­йылған жанның бірі. Жас кезінде жазған дүние­ле­рін қызыл белсенділер өр­теп кетсе де, өмірінің соң­ғы он жылында Қы­тай­­дағы саяси жағ­дай­дың түзелген тұста Қы­тай­дағы қазақтар­дың тарихына қатысты 17 кітап шығарып, сол ең­бегі үшін 2010 жылы ҚХР мем­ле­кет дәрежелі сый­лығы беріліпті. Әуесхан апа ата­лары­ның жәдігер­лерін сақтаумен бірге жол­дасы Ан­дастың баспа бетін көрме­ген бірнеше мың беттік қолжаз­басын, бы­лайша айтқанда, бір жапырақ қаға­зына дейін қалдырмай, елге ала келіпті. Өткен жылы балаларын ұйым­дас­тырып, Андас Омарақынның 7 том­дық еңбегін жинақ­тап, оның «Тарих талғарында» (тарихи зерттеулер, «Дода» (айтыстар), «Жыл­дар ізі» (өлеңдер жи­нағын) атты үш томдығын өз қа­ра­жа­тымен шы­ғарып, оқырмандарға ұсын­ды. Бүгінде сол ең­бек жас ұрпақтың бо­йына ұлт­тық қазы­намызды сіңірудің құ­ралына айналды. Жетісу об­лысы әкім­дігі Бі­лім басқар­масы, Андас әулеті бір­лесе отырып, «Андас Ома­­рақын оқу­лары» атты үлкен жобаны қол­ға алды. Оған об­лыстағы ынталы, әде­биет пен та­рихқа, ай­тыс пен өлкета­нуға құштар отыз оқу­шы қатысып жа­тыр. Жа­рыс нәти­жесі жаз­ға қарай шығарылады. Айта кетерлігі, былтыр Әуесхан апа бас болып, Жетісу облыстық мемлекеттік ар­хивінің жанынан Андас әулетінің отбасылық ғылыми тектік қорын ашып, оған 56 іс, мың­нан аса қолжазба құжат, кітап, баспа материалын, ғылыми диссер­тациялық жұ­мыс­тың түпнұсқасын өткізді.
– Қытайда атамыз «Халық жауы» ата­нып, күйеуім советті аңсайтын «сасық зиялы» деп танылып, 30 жыл қысымның сан түрін көрдік. 1980 жылдар­дан кейін Қы­тайдағы жағдай тұрақталған соң біздің өміріміз де түзеле бастады. Ба­лаларымның бәрі ата жолын қуып, әке аманатын ардақ­тап келеді, – дейді ол.
Апамыздың балалары бүгінде әр салада жұмыс істейді. Олар Қытайдың және Қа­зақстанның таңдаулы оқу орындарын бі­тірген. Айта кетерлігі, Андас отбасы мүше­лері қаламгерлік пен ғылымды тең ұстаған. Бүгінде 8 баласының жетеуі ғылым магистрі. Адал еңбек қашанда адамды алға жете­лейді. Өткен жылы Әуесхан апамыз ұйытқы болған Андас отбасы «Мерейлі отбасы – 2022» Ұлттық байқауының республика бо­йынша лауреаты, Жаңадан құрылған Жеті­су облысы бойынша алғашқы жеңім­пазы атанды. Өткенде ғана Әуесхан апа тағы да жақсы дүниені қолға алды. Өзінің зейнет­ақысынан жиналған қаражатымен Жетісу облысының аудан-қаласындағы 30 оқу­шыны Жетісу облыстық «Жетісу» газетіне жаздырып, қа­зақ баспасөзіне қолдау танытты.
– Бұл істі ақшамыздың көптігінен істегеніміз жоқ, атақ-абырой алайық деген ниетіміз де болмады. Егер ел өркенді, жұрт берекелі болсын десек, алдымен руха­ниятқа қайырымдылық жасалуы керек. Осынау ізгілікті қадамды басқа жандарды да ру­ханият сынды ортақ іске тартайық деген оймен қолға алдық, – дейді апамыз.
Әуесхан апа бүгінде Талдықорған қа­ласының Еркін ауылында тұрады. Қара­пайым ғана өмір сүріп, балаларына ақыл айтып, немерелеріне үлгі-өнеге көрсетіп жүр.

Болат АБАҒАН, Жетісу облысы