«Тарғыл тасқа тамған жыр» кеші
Ертеңінде тамсанды «Тарғыл тасқа тамған жыр» шығармашылық кеші өтті. Ат шаптырым алаңы кең ғимарат – «Достық үйі» іші жақсы жарандар, өнер жанкүйерлері, санакөзді көрермендер лық толы. Кештің тізгіншісі (generalіssіmus-і) ақынның балаң шағының ең етене жарқын досы – «Қазығұрт» баспасының директоры, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің доценті, белгілі шайыр Темірғали Көпбай ұста-ақын. Кеше мен бүгіннің арасына уақыт кеңісін кезекпен саралаған кескіні су жаңа сахнадан бала Светқалидан бастап, алпыстың асқарына келген санасы кемелденген дара Айт Манға дейінгі ғұмыраралық таңғажайып естеліктер мен көріністерге саяхат жасалды. Керемет! Маңғыстаудың бүкіл тарихи өлкесі мен киелі жерлерін түгел аралап шыққандай болдық ақынға ілесіп. Қола дәуіріндегі қоңыр түзем Сам құмы мен Көк шеберілі Шерқала, түңкелі Түпқарағандағы ежелгі үр жұрт, қашанғы бір дәуірдегі Қызыл кентке де саялап «барып, қайттық»... Еуропа мен Таяу Шығысаралық Ұлы Жібек жолы – Хиуа мен Хорезм, ХІІІ ғасырдағы Бекет ата, Қошқар ата, Масат ата, Шақпақ ата кешендерін кенерелеп «кездік»!? Қош! Кештен есте қалған әсер көп. Солардың бірі техника ғылымдарының докторы, айтулы ғалым, өткір білімдар, өрен тақуа Саят Ыбырайдың таңғажайып ойлары, бейсаналық бедізді сүгіретті сүлей лебіздері еді. Көнеден жеткен көмбедей еңіл көрімдіктерімен Саят самғатып көсілтіп өтті. Абай елінен келген кемеңгер ақын Абай сойымен үкілі мемлекеттік сыйлықтың иегері Тыныштықбек Әбдікәкімұлының Айт Манға арнаған өлеңі – ақиесінің өзінің төл үнімен оқылуы өз алдына өңге кемел бір тауариһат-ты! Сонымен бірге Айт Манның тойына бұл жолы себептермен келе алмаса да, Алматыдағы ақын інісі Мұрат Шаймаранның – «Диуана» аталған қыраудың мың айшықтарындай тұма жыры орасан болды! Мерейтойдың түреніне адуын ақындар Бауыржан Бабажан мен Маралтай Райымбектер үн қосты. Маңғыстау облысының әкімі Нұрлан Асқарұлының қош сөзі ерекше әсер қалдырды қарасы көп қалың жұртқа. Арғысы – Махамбеттен тартып, бергісі қазақ поэзиясының темір қағаны Темірхан Медетбектің өлеңімен әрлеп, (әсіре жалаң, жасандылықтан мүлде аулақ) әрідегі әндігер тауыриһаттан сыр тартқан тапқыр, өңір көшбасшысының ораторлығына (orator) жұрт куә болды. Мұндай жырынды әкімді бірінші рет әрі «тірідей» көрген, тыңдаған бізге бек таңсық еді! Мұндай мұнайлы өлкенің уәлилігіне Махамбетпен қоса Мальтус теориясын маңырата жөнелетін Нұрлан Асқарұлы тақылеттес текті серкелер, епті саяси тұлғалар үнемі таңдалып тағайындалуы тура секілді сезілді. Әрине, әулиелі өлкенің өңіріне табан тіреп, аяқпен басқанда: сәбидің еңбегіндей жұпарлы жұмақ, аяулы құндаққа өкшеңді қатаң қадамай, табаныңды тазалап аттағың келеді екен.
Оғыланды – Ақтау
Маңғыстаудың жер көлемі 16 564,2 гектар, түп ортасы – Ақтау қаласы. Облыста шамамен 800 мың, түп қала Ақтауда 400 мың жан саны бар, 90 пайызы қазақтар, аудандысы Кіші атаның әулеті: тіптен бірқыдыру өзгелерге пана жайқын-байтақ ел дейік. Батыс түстікте – Түрікмен, шығысында – Өзбекстан, Қарақалпақпен шекара шептес. Каспий теңіз су бекеті арқылы – Шығыс Еуропа һәм Әзербайжанмен екіара шектеседі. Солтүстігі – Атырау, Ақтөбе. Ежелгі Азаудың үзігі – көне Боз теңіз, Хазара – Каспийдің ұзын сызымы –1 030 шақырым, ені – 435 шақырым. Каспийдің терең уысында жүз қанша балықтардың түрлері үйіріледі. Ғаламды таңғалдырған құнды қара уылдырықты құрсағына тыққан қызыл балықты – бекіре дейді. Шамамен 2 құлаш 80 келіге дейін жететін балықтың көкесі байлық осында.
Маңғыстау – мұнайлы донор өңір
Қазандықтағы мұнайдың әр тамшысында қайран қазақтың қаны мен терінің жұғымы бар. «Маңғыстаумұнайгаз», «Өзенмұнайгаз», «Қарақұдықмұнай», «Каспий меруерт оперейтинг», тек Azersun Holding өндірістік логистика жобасы инвестициялардың жалпы сомасы – 144,5 млрд теңгеге тең деген ұзына ірі кәсіпорын, алпауыт атаулардың арғы түкпірінде осы өңірдің даму стратегиясы фосфор, көмір, марганец, түрлі тұз, ұлутас уысында тығылып жатқандай. Бір жылдағы 15,5 млн тонна шикі мұнай, 2,8 млрд текшеметр табиғи газ өнімі, Ақтау теңіз портының жалпы инвестиция көлемі миллиардтаған доллармен игіліктенді деген сан дерек бос сөз емес. Былайғы көпке күмәнді ырыс «Жетібай» мен «Қаламқас» кен орындарының нақты желісі, «тәтті жемісі» енді-енді қазақтың өз игілігіне жұмсала бастағандай. Қаламқас есімі – қыз айымы жосында. Демек, мынау «Қаламқас» мұнайы Маңғыстауға құдайының бөлген ырысы. Өткен 2022 жылы 170 миллионыншы мұнайын өңдеген (өндірген). Төрткүл дүниеге жіберілетін өнімді 4 000 жұмысшы қызыл қолымен жеткереді. Төрт мың адамның артында төрт адам бар десек, бірқыдыру ошарлы бас, мыңдаған отбасы еңбек несібесін айырады. «Жетібай» кен орны тәулігіне 40 мың текше метр мұндай өңдейді, ал мұнай өндіру көлемі тәулігіне 7 000 тонна. Мұндағы мамандар геологтер, оператор, кенші, инженер мен дәнекершілер, экологтер, жүргізушілер, басқа да жүздеген маманның қыруар еңбегі, табан еті мен маңдай тері тегін кетпейтіндей.
Жасыл аймақ – жаңа айлақ...
Есенғали Раушанның – «Алғайдың ала шөлінде сексеуіл деген ағам бар...» дейтін сексеуіл туралы өлеңі еске оралады. Шөлейт құмайтқа жан бітіретін, құм көшегін «көгендейтін» құдіретті ағаш – сексеуіл мен жүзген. Жалпы аумағы 3 328,9 гектар жерге сексеуіл тұқым-тамыры себілген. Жарма мен Сенекті, Сазды мен Сауысқанды секілді 150 гектар жердің төрт жасыл жамылғысына 400 мыңға жуық сексеуіл өнеді. Қара бұлттардың етегінен жаңбыр сауатын қара сексеуілдер құмға нәр құяды. Әлемдегі ең үлкен шөл 9 миллион шаршы шақырым аумақты қамтитын батыс Мысырдың Сахара шөлінің кейбір өңірлерін самалдатқан мұнайдың құдіреті осы өлкеде қайталанбақ. Маңғыстауда алдағы 5 жылда 5 850 гектар мемлекеттік орман қорына қоса 1 950,5 мың түп ағаш егілмек.
Ауыл – табыс көзі
Маңғыстаулықтарға жылына 2,5 пайызбен шағын несие, ауыл шаруашылығы дамуына жылына 800 млн теңге 170 шақты жобаға немесе кәсіп бастауға бұйырылады. Бұл сандеректер «тақияға тар келмейді». Әмбелі Маңғыстау – түйенің мекені. Шамамен 40 мыңға жуық ойсылқара тұқымының, 500 мың ұсақ мал, 30 мың жылқының аса бай өрісі. Мұнымен ғаламдық деңгейдегі қазақы технологиялық өнім, бренд (brand) өндіруге толық мүмкіндігі бар. Түйенің сойымен –Түйесу кен орны – табиғи тұщы тұнық су орғымасы бар. «Қатар-қатар нар түйе» (Қалнияз) демекші, талантты жорналшы Шынар Кендін «Түйесу маршын» жазыпты. Қайнар су – ғаламға экспорттауға келетін киелі су, қара алтынға тең екен бұйырса. Түйенің киесімен – түйесіңгір, түйеқарын, түйежапырақ, түйетабан, түйеқараған, түйеөркеш, түйежыңғыл, түйесора, нарқамыс, түйе бүйрек, бозащы, бозизен, қатарлы өсімдіктері де өз алдына бір керемет! Маңғыстау жылына мыңдаған тонна ет, жүздеген тонна сүт өнімдерін, жүн-жұрқа және қаракөл терісінен қыруар қаржылай пайда табады.
«Каспийдің толқыны соғады жағаға...»
Еуропа және Азия-Тынық мұхит аймағын ұштастыратын аса маңызды стратегиялық кеңістік – жаңа Қазақстанға тиесілі. Ендеше көршілес Қытай мен Ресей қарым-қатынасында да саяси-экономикалық, әскери салаларды қамтыған жаңа мәселелер бой көтерері сөзсіз. Ресей мен Қытай Қазақстанмен шектес, іргелес, мүдделес мәңгі көрші. Ал этникалық түріктекті туыс халықтар елдері – Әзербайжан, Түрікменстан, Өзбекстан, Қырғыз Республикасымен де дәстүрлі қарым-қатынастар шегі ортақ интеграциямен ұласады. Транскаспий һәм Құрық теңіз порты халықаралық маршрутпен шамамен 1,5 млн тонна жүк тасымалы 2025 жылы 10 млн тоннаға артады. Жуық шамада қазақ елінің бастамасымен Каспий геоэкономикалық мәселесі бір жолға қойылған. Өткен бесінші реткі жоғарғы деңгейдегі саммитке Қазақстан, Әзербайжан, Ресей, Түрікменстан, Иран президенттері 1992 жылдан бергі шешімін таппаған аламан таласты істі жөнге салды. Ақтауда өткен саммитте Каспий жағалауындағы елдер осыдан кейін теңіз конвенциясына бірігетіні жарияланды. Ал АҚШ-тың Орталық Азия – Каспий – Кавказ аймағына деген көзқарасы тым ертеден ояна бастағаны аян. Әсіресе, америкалық дипломатиялық елшіліктер қауырт қимылға келгені сонша, қазақтың саяси-экономикалық реформаларының үстемдігіне ықпал етуді көздеп келді. Нысанасы – Каспий энергоресурсын айналымға салуға, оның бәсекелестікке келуін баса назарда ұстау еді. Осылайша, Орталық Азия, яғни Қазақстандағы мұнайға АҚШ өз компанияларының жан-жақты белсенділігін оята түсті. Каспийдің баламасыз байлығына ұмтылған кәсіпкерлердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету америкалықтардың мақсат-мүддесіне сәйкес болған соң ғана іс оңала жөнелді... Қай жерде экономикалық мүдде болса, АҚШ саясаты соған қарай икемделетіні жасырын тәсіл емес. Себебі біз тілге тиек еткен Орталық Азия аймағы, яғни Каспийдегі жалпы құны 4 триллион долларға тең келетін 27 млрд тонна мұнай қорына қарай шамасы 200-ге жуық америкалық компания ентелей келе бастаған. Олардың мүддесін қанағатты орындау арқылы елдік, ұлттық мүддені ұстану жолы да қатаң қарастырылады. Қазақ мемлекеті осы тұста аса ұқыпты және сондай сындарлы саясатты ұстана білді де. Осынау геоэкономикалық өңірдің бүкіл макро, микро салалық менеджментін Нұрлан Асқарұлы басқарады.
Әрине, Ресей, Әзербайжан секілді Каспий жағалауынан «шабақ сыпыратын» шағала елдердің өзара қарым-қатынас түрені түзу ұшты, істағандары берік орныға бастады. Бұдан кейінгісі қазақ елі үшін Ричард Бахтың – «Жонатан Ливгинстон есімді шағаласы» секілді бейуақыт – кеңістік аясындағыдай жылдам өрбіді. Сұйық алтынға деген көзқарас АҚШ пен Иран арасындағы эмбарго саяси, экономикалық мүддені де қозғай түскен-ді. Мұнай, газ, тіпті қара уылдырыққа дейін тоғытылған қарт Каспий осынау алпауыттардың қай-қайсысына да «үнсіз» жауап бергендей баяғысынша барақат толқиды жарықтық! Содан кейін тіпті 1 730 шақырымға 30-35 млн тонна мұнай айдайтын – «Баку-Жейхан» мұнай құбыры Түркия, Әзербайжан, Грузия, Қазақстан, Өзбекстан президенттерінің қол қоюымен АҚШ-ның да қолдауын тапқан-ды. АҚШ болса, Қазақстан арқылы Каспий мұнайына қарай оралу үшін барын салды. Осы ұласпалы саясат сонау 2000 жылы Қазақстанға ресми сапар жасаған АҚШ-ның бұрнағы мемлекеттік хатшысы Мадлен Олбрайттың кезінен бастап бетбұрыс аңысы айқын болғанын білеміз. Мадлен Олбрайттың сол ресми сапары қазір де тарихи аса тағылымды. Айталық, баяғыдан Уашингтоншыл өзбектер де, АҚШ-тың осы аймақтағы екінші стратегиялық әріптесі болған қырғыздар да өз ұстанымында қалған. Каспий аймағы Қазақстанның пайдасына шешілген.
Каспий мұнайы Жерорта теңізі арқылы әлемдік базарға жол тартқан-ды. Мінеки, 60 жылға ғұмыры жалғасатын құбырдың бір ұшы – Шығыс Еуропаға осылай жетіпті. Мұнайдың баррелі 40-54 долларға құлдырағанымен, қазір шамамен 60-64 доллар арасында ырғалып тұр. Таяу ширекке шейін 3-4 есе өсуі бек мүмкін!? АҚШ-тың геосаяси есеп-қисабы қашан да 100 пайыздық дәлдікпен жүзеге асады деу қиын. Демек, тек Каспий аймағы емес, басқа да пайдалы байлықтарды көздейтіндер әлі де бар. Осылардың бәр қимылын бақылап байыптап отырған – Enery information Adminustration-ның саясаты алысты болжаған. Алайда осы аралықта тек мұнайдан келетін қаржы мен мұнайдың белгілі бір бөлігі оффшорлық аймақтарға да қарай кетіп қалатыны жөнінде хабарлар сол тараптан ескертілген болуы да мүмкін. Парламент кеден және салық жүйесін қайта құрды да, шағын, орта өндірістерді ынталандыратын реформа қадамын жасауда. Бұдан соң «көлеңкелі» экономика құрдымға кетірмесе де, баяғы қыруар ұрлық ептеп құрықталатын түрі бар... Құдай берген тәуелсіздікті мұнайымен сақтап қалуға қарапайым таза қанды қазақтар ғана шырылдап жүрер-ді. Демек, өтіп бара жатқан өларалық өтпелі әп-сәтте өз қарақан басын күйттеп байып үлгерген ұлтсыз, тексіз ұрылар саны да арта түскені сөзсіз. Мұнайлы өлкелердегі жасанды дау-дамай, кейбір әдейі тұтандырған өртті үрлеушілер тобы алыстан келетін кесел. Құдай дес бергенде өткен шақтарда одан айтарлықтай қатер бола қоймады. Егер олай болған болса, ол – ұлы тәуелсіздік жолында жанын құрбандыққа байлайтындар қазақтар ғана болады. Өткен жылдары шетте бұғатталған қаржы анау-мынау мәселелері «құлақтан тепкендей» естілген. Оған сабырлы болу керек шығар. Қайырсыз, иесіз шығын деген түсінік болмаса керек. Бүгінгі қазақ тек Каспийді жағалап «шабақ сыпыратын» үйреншікті ғадетінен мүлдем басқа уақыт – кеңістікке қарай бет алғалы тұрған аймақ.
Сұраған РАХМЕТҰЛЫ, Арқа–Ақтау