Орталық Азияның біртұтас бірегейлігі этникалық, тілдік, діни, рухани және тарихи жақындыққа негізделген. Ежелден Шығыс пен Батысты байланыстыратын орта ғасырлардың негізгі сауда артериясы Ұлы Жібек жолы тармақтары Орталық Азия аумағы арқылы өткен. Біздің бауырластық тарихымыз тым тереңде жатыр. Түркі әлемінің рухани құндылықтары, сан ғасырлық мәдениеті – күллі әлемдік өркениеттің құрамдас бөлігі. Бізді этногенез, дін, діл, тіл, тарих, әдебиет, мәдениет, тұрмыс салты мен әдет-ғұрып, салт-сана ортақтығы біріктіріп отыр.
– Біздің елдер арасындағы саяси, сауда-экономикалық және мәдени-гуманитарлық ынтымақтастықты дамыту – қашанда маңызды мәселе. Бұл ретте парламентаралық байланысты нығайтудың мәні аса зор. Қазір Орталық Азия аймағында мемлекетаралық диалог жаңа сапалы деңгейге көтерілді. Бұл Президенттеріміздің нақты әрі дәйекті қадамдарының нәтижесі екені сөзсіз. Осындай тығыз ынтымақтастықты өкілді органдар тарапынан қолдап, әрі қарай дамыту аса маңызды. Халықаралық қарым-қатынас айтарлықтай күрделі сын-қатермен бетпе-бет келіп отырған қазіргі таңда бұл өте өзекті мәселе, – деді Сенат төрағасы. Сенат спикерінің пікірінше, Орталық Азия халықтарының мәдени-гуманитарлық ынтымақтастығы, ортақ мәдени және рухани мұрасын сақтау және ілгерілету маңызды басымдық қатарына жатады. «Биылғы қаңтар айында Бішкекте қазақ және қырғыз зиялыларының форумы өтті, оған Нұрланбек Тұрғынбекұлы екеуміз қатыстық. Бұл шара әлемдік мәдениет пен әдебиетке баға жетпес үлес қосқан, қырғыз халқының ұлы тұлғасы Шыңғыс Айтматовтың 95 жылдығына арналды. Ш.Айтматов көрнекті жазушы, қоғам қайраткері және дипломат ретінде Орталық Азия бірлігі идеяларын насихаттады. Бүгін бізде ұлы жазушының идеяларын жүзеге асыру үшін жаңа мүмкіндіктер пайда болды. Біз халықтарымыз арасындағы мәдени және рухани байланыстарды нығайту үшін форум аясында осындай зиялы қауым кездесулерін өткізуді талқылай аламыз, – деді Мәулен Сағатханұлы.Түркістан форумы сол бауырластықты одан әрі нығайтуға тікелей ықпал етеді. Бізді өткеніміз ғана емес, бүгініміз де біріктіреді. Орталық Азия елдерінің қай салада болса да мүдделері мен міндеттері ортақ. Бұл орайда саяси, мәдени, ғылыми, рухани ынтымақтасу жолдарын көбірек іздеген абзал. Осындай бірліктің нәтижесінде Орталық Азия халықтары әлемге түркі мәдениетін, көшпелі өркениет құндылықтарын жеке-жеке емес, бірге таныстыра алады. Түркістан – түркі халықтарының рухани астанасы. Түркістан – бәріміздің қасиетті ордамыз. Осы жерде, ежелгі Фараб, қазіргі Отырар шаһарында Аристотельдің және Платонның шығармаларына түсініктеме жазған, Аристотельден кейін «Екінші ұстаз» атанған Әбу Насыр әл-Фараби дүниеге келген. Оның «Даналық маржандары», «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактат», «Философиялық трактаттар» және «Музыка туралы үлкен кітап» атты еңбектері бүкіл әлемге әйгілі. Әл-Фараби еңбектері еуропалық Қайта өрлеу дәуіріне үлкен әсер етіп, Батыс пен Шығыстың мәдениеттері мен философияларын байланыстыруға дәнекер болды.
Осы өңірден шыққан Қорқыт ата «өмір барда өлім бар, өзгеру бар. Өлмес өмір жоқ. Сынбас темір жоқ, бәрі де өледі. Өзгереді, ұмыт болады. Тек мәңгілікке өлмейтін, ұмытылмайтын адамның өмірінде жасаған игілікті ісінің нәтижесі» деген.
Сол секілді Жүсіп Баласағұнның есімі әлемдік әдебиет пен мәдениет тарихында «Құтадғу білік» («Құтты білік») дастаны арқылы қалды. Дастанның бізге жеткен үш нұсқасы бар. Біріншісі, Вена қаласындағы Корольдік кітапханада сақтаулы, екіншісі, Египетте, Каирдың Кедивен кітапханасы қорында. Наманған қаласынан табылған үшінші нұсқа Ташкенттегі Шығыстану институтының қорында сақтаулы тұр.
«Құтты Білікте» Жүсіп Баласағұни «Кедейді орташаға, орташаны байға» жеткізіп, бекті құтайтуды, халықтың әл-ауқатын жақсартып, ырысын арттыруды басты мiндет етіп ұсынады.
«...Бай бол, кeдей бол адамшылықтан айныма. Туған екенсiң, әйтеyiр өлетiнiң де айқын. Оған қapaп түңілме, азғындама. Адам бол, адамшылық ғұмыр кеш», – дейдi. Дәл осы ойды «Атаның баласы болма, Адамның баласы бол» деп Абай да айтады. Биыл туғанына 95 жыл толып отырған Шыңғыс Айтматов та «Ең қиыны – күн сайын адам болып қалу» деген тұжырымға тоқтайды.
Қазақ халқының көрнекті өкілі, ақын, сопылық поэзияның негізін салушы, күллі күншығыс мұсылмандарының рухани ұстазы болған Қожа Ахмет Яссауи – ұлы ойшыл, діни қайраткер. Бүгінгі ұрпаққа жеткен көлемді шығармасы – «Диуани Хикмет» («Даналық кітабы») Ыстанбұл, Қоқан, Ташкент, Мәскеу, Алматы қалаларында сақталған.
Есімі Шығыстың ұлы тұлғалары – әйгілі әл-Фараби, Бируни, Абу Али ибн-Сина, Хорезми, Ұлықбек секілді ғалымдардың, Омар Хайям, Фирдоуси, Низами, Дехлеви, Саади, Хафиз, Жәми, Науаи, Физули сияқты ақындарымен қатар тұратын түрікмен әдебиетінің классигі – Мақтымқұлы. Мақтымқұлы туралы Шыңғыс Айтматов: «XVIII ғасыр Мақтымқұлы өлеңдерінің ғасыры болды. Мақтымқұлының ғасырдан-ғасырға жеткен жыр мұрасы халықаралық өлең әлемінде өзінің лайықты бағасын алды. Ол – жүрегі сөйлеген философ болатын» деген екен.Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің съезінде Рим папасы Франциск қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбайұлының ілімімен сусындауға шақырды.
Понтифик ұлттық аспап – домбыраны тілге тиек етті, әлем назарын қазақтың ұлы ақыны Абайдың іліміне аударды. «Өмірде бір-бірімізбен ынтымақтастықта болу үшін де өмір сүреміз. Біз ең маңызды сұрақтарға жауап табуымыз керек. Бізге руханиятты насихаттау керек. Абай жазғандай, жан мен айқын ойды сақтау керек», – деді Рим папасы.Абайдың «Толық адам» формуласы ағылшынша – «A man of integrity» ұғым-түсінігіне мейлінше сай келеді. Абай әлеміне бауырлас елдер бұрылуы, терең үңілуі тиіс. Орталық Азия мемлекеттерінің мәдениет пен өнер салаларын дамытудың тарихы мен өзекті мәселелеріне арналған ғылыми симпозиумдарды, конференцияларды, пікірсайыстарды өткізу, түркі тарихының ерекше маңызды кезеңдеріне ғылыми, философиялық терең зерттеу жасау, түркітілді елдердің мәдениеті мен өнерінің, тілі мен әдебиетінің дамуына айрықша үлес қосқан ұлы тұлғаларға кешенді түрде ғылыми баға беру қажет. Осы ретте Түркі кітапханасы мен Түркі тарихының музейін ұйымдастыру да маңызды. Орталық Азия халықтарының этногенезіндегі, тіліндегі, тарихындағы, әдебиетіндегі, мәдениеті мен өнеріндегі асыл арналарды ғылыми-теориялық және практикалық, диахрондық және синхрондық тұрғыда зерттеген артық болмайды. Мәртебелі жиын мінберінен сөз алғанда бірқатар нақты ұсыныс жасадым. Орталық Азия мемлекеттерінің мәдени-гуманитарлық байланысын одан әрі тереңдете дамыту үшін жоғарыда есімдері аталған тарихи тұлғалар туралы көркем фильмдер, түрлі сериалдар түсіру. Бұл істе бес мемлекеттің кино индустрия саласының білікті мамандарын – танымал актерлерді, кино және театр режиссерлерін, киностудиялардың әлеуетін толық көлемде пайдалану қажетігін сөз еттім. Орталық Азия мемлекеттерінің біртұтас жоғары білім кеңістігін құру туралы Декларацияны басшылыққа ала отырып, ЖОО арасында тәжірибе алмасу, студент жастарды оқытуда бірлескен квоталарды көбейту қажет. Бішкекте әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің филиалы ашылды. Өзбекстан мемлекетімен де осындай ортақ бастамалар қолға алынып жатыр. Мүдделес мемлекеттермен осы бағыттағы жұмыстарды жандандыру керек екенін айттым. Әсіресе, Арал апаты аймағын бірлесе зерттеу, осы ретте өңірлік денсаулық сақтау проблемаларына жіті назар аудар керек екенін тілге тиек еткен жайымыз бар. Орталық Азия мемлекеттерінің бірлескен этногеографиялық және тарихи зерттеулерін ұйымдастыру мақсатында елдеріміздің Ғылым академиялары, Ұлттық архивтер мен кітапханалары арасында Біріккен онлайн-платформа құру, сол арқылы архивтер мен ғылыми-зерттеу орталықтарына емін-еркін кіруге, мәліметтер алуға, тәжірибе алмасуға мүмкіндік жасау. Қазір бауырлас елдердің ғалымдары ғылыми-зерттеу мақсатында архивтерге кіре алмай отыр. Осы бағытта ақпараттық-коммуникациялық технологияларды, цифрландыруды кеңінен пайдалану артық болмас еді.
Орталық Азия мемлекеттерінің туризм саласы бойынша мемлекеттік басқармалары мен туристік компаниялары арасында тығыз ынтымақтастықты күшейту. Туристік қызметті дамыту, баспа материалдарымен, фильмдермен алмасу, жарнама компанияларының жұмысын үйлестіру, түрлі конференция, семинар, көрме, жәрмеңке, роуд-шоуларды бірлесіп өткізу.
Орталық Азия мемлекеттерінің әдебиет пен өнер өкілдері арасындағы байланысты жандандыру, театр және спорт фестивалдарын, әр елдің халықаралық деңгейде танымал ақын-жазушыларының шығармашылық кештерін ұйымдастыру, мәдени онкүндіктер және Наурыз секілді ортақ Ұлттық мерекелерді тойлау мен өткізу арқылы біртұтас мәдени-тарихи кеңістікті қалыптастырудың маңыздылығы да ортаға салынды.
Парламентаралық форумды өткізу Орталық Азия елдерінің заңнамалық органдары желісі бойынша мемлекетаралық ынтымақтастықты нығайту үшін қосымша платформа құру процесін бастауға мүмкіндік береді. Келген меймандар форумды ұйымдастыру ісіне жоғары баға берді, өз елдеріне риза болып қайтты. Меймандостық қасиет қашаннан қасиет-қалыбымызда бар ғой, десек те Сенат аппараты мен протоколы тарапынан іскерлік пен ілкімділік ерекше болғанын атап кеткен абзал.
Форумның қорытындысы бойынша, Түркістан декларациясы қабылданды. Бұл құжатта экономикалық өзара іс-қимылды кеңейтуге және өзіндік бірегейлігімен ерекшеленетін Орта Азияның біртұтас мәдени-тарихи кеңістігін қалыптастыруға арналған парламентаралық қатынастарды одан әрі дамыту көкжиектері көрсетілді.
«Парламентаралық форум парламентарийлердің жүйелі жұмысы үшін тиімді және нәтижелі алаң бола аларына сенімдімін. Бастама бірреттік шара болмайды деп үміттенеміз. Жыл сайын Орталық Азия елдерінің бірінде Парламентаралық форум өткізуді ұсынамыз. Оның ел астаналарында ғана емес, халықтарымыз үшін қасиетті және мәдени-тарихи маңызы бар басқа қалаларда да өткені маңызды», – деді Мәулен Әшімбаев жиынды қорытындылаған сөзінде.Осыған байланысты өзбек тарапы және Өзбекстан Олий Мәжілісі Сенатының төрағасы Танзила Камалқызы Нарбаева келесі жылы Самарқандта екінші форум өткізуге дайын екендіктерін мәлімдеді. Сонымен, тұңғыш рет өткізілген Орталық Азия мемлекеттерінің Парламентаралық форумы бірінші кезекте елдеріміздің заңнамалық базасын жақындатуға ұмтылу арқылы өзара сауда-экономикалық, инвестициялық байланыстарымыздың қарқынын арттыруға жол ашады деуге толық негіз бар. Сонымен бірге парламентаралық қатынастар тетігін қалыптастыру, ақпарат алмасу, мәдениетті насихаттау, басқа да өзекті мәселелер төңірегінде пікір алысу орталығына айналғалы отыр. Бұл басқосу Қазақстанның өңірлік ынтымақтастық пен ықпалдастықтағы өзіндік орнын көрсетіп берді.Береке-бірлік бәрімізге керек. Сондықтан бауырластық бүгін де, келешекте де бекем болуы тиіс.
Нұртөре ЖҮСІП, Сенат депутаты