«Стандарт туралы айтып жүргенімізге біраз жыл болды. Қазақ үшін тазының орны бөлек. Әсіресе, ашаршылықта бір тазының күллі ауылды асырағанын ата-бабамыз айтып отыратын. Жалпы, стандарт дегеніміз не? Әр ұлттың өзіне тиесілі иті болғаны жөн. Мысалы, неміс овчаркасы, орыс тазысы, араб тазысы (слюги) бар. Сол сияқты қазақтың құмай тазысы болған. Таза қанды ит тұқымын сақтап қалу үшін стандарт аясында жұмыс істеу керек. Одан бөлек, әлемдік кинология орталығынан патент алу керек. Яғни, тазының шыққан жері Қазақстан екенін дәлелдейміз. Қырғыздың көкпарды, немістің саумалды патенттеп алғанын ескеріп, сақ қимылдау қажеті тағы бар. Ұйым өкілдері тазы қанына ғылыми тұрғыда сараптама жүргізеді. Оған қоса, олардың саны кем дегенде 1 000-ға жетуі қажет. Өкінішке қарай, қазір асылтұқымды 300-ге жуық тазы бар», – дейді Нұрғали Аманжолұлы.
Сондай-ақ ол асылтұқымды тазыны табу қиындап кеткенін жасырмады. Бұл іспен қоғамдық ұйым басшысы ұзақ жылдан бері айналысып жүр. Көбіне оңтүстік өңірден таза қазақи тазы кездестірген. Оның айтуынша, стандарт бекіту науқанға айналып кетпесе игі. Өйткені тазының стандартқа сай, нағыз қазақы тазы екенін арнайы мамандар анықтайды. Ал қазір тазысына құжат рәсімдеп жатқандар көбейген. Сондықтан саятшы Нұрғали бармақ басты, көз қысты әрекетке түбегейлі қарсы. Бастысы, стандарт талаптарының ел ішіне дұрыс таралып, ит иелерінің дұрыс түсінгенін қалайды. Себебі көршінің «мынау асылтұқымды тазының күшігі, сен ал» дегеніне сенетіндер көп.
Жалпы, тазы сөзі «таза, алғыр, жүйрік» деген мағынамен астасып жатыр. Тазыны жарғақ құлақ және шашақ құлақ деп екіге бөлетіні тағы бар. Тұқымына қарай құмай тазы, құны тазы, дүрегей тазы, қайың қаптал тазы деп жіктеледі. Ал таралу аймағына байланысты самарқан тазысы, Жем бойы немесе атыраулық тазы, Сібір тазысы, Түркістан тазысы бар. Әрі аңшының тазымен аң аулап жатқаны Таңбалы таста бейнелеген. Демек, тазының қазақ даласымен байланысы тереңде жатыр.
Сырттанның сыны
Ал саятшы Сансызбай Базарбайұлының айтуынша, қазақы төбет бұрындары таулы жер мен қойлы ауылда көп болған. Себебі сезімтал ит малға қауіп төніп тұрғанын, қасқыр келе жатқанын алыстан аңғарған. Сондықтан аю табан, тірсегі жуан, тұрпаты ірі.
«Айтпағым, қазір төбеттің саны тазыдан да азайып кетті. Себебі қазақы төбетті бірен-саран шопан, таулы жерде тұратындар ұстамаса, көп кездестірмейсіз. Сондықтан стандарт бекіп, заң қабылдап жатқаны қуантады. Ел ішінде алабайдың кең таралып кеткенін білеміз. Кейбірі түрікмен алабайы мен төбетті буандастырдық деп жатады. Төбеттің өзіндің ерекшелігі бар. Сол үшін оны өзге итпен шатыстырып, күшік алудың қажеті жоқ. Төбет – тумысынан иесіне адал, мал бағуға, ұстауға таптырмайтын ит. Тау төбет, қой төбет деп бөліп жатамыз. Әрқайсысының өзіне тән ерекшелігі бар. Тұқымын бұзбай, барынша сақтағанымыз дұрыс», – дейді саятшы.
Бәріміз «Сырттандар» ертегісін оқыған соң иттің сырттаны дегенді жақсы білеміз. Сансызбай Базарбайұлының айтуынша, қасқырдың артқы аяғында артық тырнақ болғанда сырттанға жатқызған. Сондай-ақ кей төбет пен тазының да артқы аяғында артық тырнақ болған деседі. Бірақ саятшы мұны будандастырудың арқасы деп отыр. Сондықтан қазақы иттің тұқымын бұзбай, көбейтіп, патенттегенді құп көреді.
Айзат АЙДАРҚЫЗЫ