1958 жылы Димекең Бельгия астанасы Брюссельде өткен EXPO көрмесіне ел атынан қатысып, таза қазақ тілінде сөйлеп, ізгі тілегін жеткізеді. Мұны теледидардан көрген Алматыдағы бір топ ұлтжанды азаматтар тағы Үкімет басшысына хат жолдайды. Неге екені белгісіз, бұл жолы хатқа жауап келмейді. Белгілі ақын Әбділда Тәжібаев та жеке хат жазады. Бұл Димекеңнің өзі басқаратын Министрлер кеңесі қазақыландыру ісіне аянбай кіріскен кезі еді. Америкалық саясаттанушы Марта Олклоттың зерттеу еңбектерінде Қонаевтың асқан шеберлікпен Министрлер кеңесіне қазақтарды көптеп тартып, қызметтерін жоғарылатқаны жазылады. Сол еңбегінде Дінмұхамед Ахметұлының социализмді өзінің ұлты үшін шебер пайдалана білгенін де жазады. Өкініштісі, сол дәуірде кейбір қазақ зиялылары ана тілінде сөйлеуді ар санаған сияқты. Мәселен, 1959 жылы Жұмабек Тәшенов КазМУ-де студенттермен кездеседі. Ол кездесуде бастан-аяқ орысша сөйлеген. Сол кездесуге студент ретінде қатысқан Мұхтар Мағауин естелігінде Жұмабек Тәшеновтің жастарға қарата «Орысша оқыңдар, орыс тілін жақсы меңгеріңдер» дегенін айтады.Осы жылы Алматыда мұғалімдердің кезекті съезі өтеді. Осы республикалық жиынға жазушы Мұхтар Әуезов қатысып, сөз сөйлейді. Мектептердің мәселесін көтерген қаламгер немерелерінің орыс сыныптарында оқитынын және мұны өзі үшін бақыт санайтынын жеткізеді. Сөз жоқ, қазаққа аты мәшһүр жанның дуалы аузынан осы сөздің шығуы қазақ тілінің мәртебесіне кері әсер еткендей. Сондықтан тілге байланысты Қонаевты жөн-жосықсыз кінәлай берудің қажеті шамалы. Димекең жақын достарының ортасында Желтоқсан оқиғасы кезінде тіл үшін күресе алмағанын мойындайды. Оның үстіне, тоталитарлық жүйе «КСРО-да түбінде бір ғана тіл болады. Ұлт емес жаңа совет халқы қалыптасады» дегенге сендірді. Осынау құпия саясатты жүргізу бойынша нұсқаулықты Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің генаралдарының бірі Саяси бюроның мүшесі ретінде Димекеңе көрсеткен. Құпия құжатты оқығанда Димекеңнің төбе шашы тік тұрады. 80-жылдары Дінмұхамед Қонаевтың қабылдауына тіл жанашыры Шона Смаханұлы кіреді. Шөкең Алматыда жалғыз қазақ мектебі бар екенін айтып, қазақ мектептерін ашу туралы бастама көтереді. Димекең оны құптап, қолдау білдіретінін айтады. Шона Смаханұлының жанына топталған бір топ азаматтың арқасында 80-жылдардың соңында Алматы қаласында қазақ мектептері жаппай ашыла бастады. Негізінде Алматыда қазақ мектептерінің болмауы әлгінде аты айтылған азаматтардың көзқарасына байланысты болса керек. Жер үшін жан беріп, жан алысқан қайраткердің тілге көңіл аудармағаны қынжылтады. Сол секілді әлем таныған Әуезовтің орыс тілін үгіттеуін түсіне алмадым. Жазушы Сәбит Мұқановтың аралас мектептер жөніндегі орыс шовинисіне айтқан сөзі кезінде аңызға айналды. Өкініштісі, оны зиялы қауым жаппай қолдамады. Соңы нәтижесіз болды.
Тоқетерін айтқанда, кеңес заманында таза ұлттық намыс, бірлік болмай тілден айырылуға шақ қалдық. Димекең еңбегін жоққа шығарғысы келетін бірен-саран біреулер оған «700 қазақ мектебінің түбіне жетті» деп қара күйе жағады. Димекең зейнетте жүрген шағында Орталық комитеттің саяжайында Әбдіжәміл Нұрпейісов пен Герольд Бельгер кездейсоқ кездесіп қалады. Амандық саулықтан кейін үшеуі серуенге шығады. Сол серуенде Қонаевты онша ұната бермейтін Әбекең: «Димекеңе неге Сіз 700 қазақ мектебін жаптыңыз», – деп шүйлігеді. Сонда Димекең ашуға мініп: «Бұл біреулердің ойдан шығарған қисынсыз дерегі. Ұсақ бөлімшелердегі, фермалардағы мектеп деген аты бар, заты жоқ үйшіктер заман талабына сай келмеген соң өзінен-өзі жабылды. Ондағы оқушылар жаңадан құрылған колхоз, совхоз орталықтарындағы мектептерде оқыды. Бір бөлмеге партаны төрт қатар етіп қойып, онда төрт класқа бір мұғалім сабақ берген мектептерді жоқтап жүргендердікі дұрыс емес», – дейді.Осы оқиғаға куә болған Бельгер кейін мұны күнделігіне қаз-қалпында жазады. Оның ұлы тұлға, шын халық көсемі екеніне күмән келтірмейді. Алматыдағы қазақ тілі мен мектебінің тағдыр тарихын әлі ешкім айтқан жоқ. Өткен ғасырдың 30-жылдардың басында нағыз тілдік ортасы бар Қызылордадан астана орыс тілді Алматыға көшіп келді. Мұндағы мектеп, гимназия сынды білім ордаларындағы оқыту тілі орысша еді. Жергілікті халық та тек орыс тілінде сөйлейтін. Жер-су атаулары әлдеқашан орыстанып кеткен-ді. Әрине, тілдік орта жоқ қалада қазақтілді мектеп ашу мүмкін емес. «Алматыда бертінге дейін жалғыз қазақтілді мектеп болды» деп жүргенде осыны білсе керек. Димекең осы қалада орыс мектебінде оқыды. Зиялылардың балалары түгелге дерлік бәрі орыс тілінде білім алды. Кейін күнделікті қарым-қатынаста орыс тілінде сөйледі. Қорыта айтқанда, о баста ұлттық тілдік ортасы болмаған таза Верный (Алматы) кентінде қазақ тілінің көсегесін көгерту оңай емес. Қалада бұрыннан тұратын татар, ұйғыр, дүнгендер тек қана орыс тілінде сөйлеген. Осы маңдағы қазақ руларын «су Алматы, ну Алматы» деп аталған ата қонысынан қуған орыс отаршылары Алматы астана атанғанға дейін-ақ шаһарда орыс діні мен тілін әбден орнықтырған болатын. Тұтас бір республиканың бас қаласында әу баста ұлттық тілдік ортаның болмауы соңында қазақтың рухы мен тілін жоғалтуға шақ қалды.
Ораз ҚАУҒАБАЙ, қонаевтанушы