Германия соғысты бастағаннан соң сол кезде Францияда тұрып жатқан эмигранттардың бірсыпырасы Америкаға, түркі тектестер Түркияға кетіп жатты. Мұстафа Шоқайларға да кетуге мүмкіндік бар еді. Тіпті, Америкаға визасы бар болатын, алайда Мұстафа «Маған паналайтын орын берген мемлекетті тастап кету өз Отанымды тастап кеткенмен бірдей» деп бұл қадамға бармады. Мария бұл жөнінде ойлағанымен, жабық күйінде қалады, сабыр сақтады. Не де болса, бірге көруге бекінді. Алайда тағдыр өзге жолға түсті.
1940 жылғы 13 мамыр күні немістер Парижді басып алып, жағдай күрт өзгереді. Мұстафа Шоқай тұтқындалып, Кампиен түрмесіне жабылады, одан босаған соң екі күн Берлинге кетуге дайындалады. Оған түркістандық тұтқындар алдында радиодан сөз сөйлеуге ұсыныс жасалған болатын, бірақ Мұстафа тұтқындармен кездеспей, бұл қадамға бармайтынын кесіп айтады. Екі жарым ай 8-9 лагерьді аралап, түркістандық тұтқындармен кездеседі. Қайтарында ауруға ұшырап, 1941 жылдың 27 желтоқсанында құпия жағдайда қаза болады. Бұл оқиға Мария Шоқайды теңдесі жоқ қайғыға душар етті. Әсіресе, жарының жазасы кімнен болды деген ой қатты мазалады, тіпті оны лагерьлерді аралағанда қасында аудармашысы, көмекші болған Уәли Каюмнан көрді. Алайда шындықтың ауылы алыс екенін ұғынған, жасынан жалқы өскен қайсар жан Құдай қосағы үшін әлі де атқарылуға тиісті жұмыстарға кіріседі.
Мұстафатану туралы тұңғыш еңбек
1942 жылдың 8 ақпанында Париж мешітінің «Дебасси» залында Мұстафа Шоқайдың қырқы өткізіледі, оған оның 50 шақты жақын достары жиналады. Осыдан кейін Мұстафадан қалған мол тарихи мұраны сұрыптап, түптеп, арнайы қораптарға салып, келесі ұрпаққа жеткізудің амалын қолға алады. Оларды 1953 жылы сол кездері «Жаңа Сорбонна – Париж ІІІ» университетінің Шығыс тілдері мен өркениеттері ұлттық институтының университетаралық кітапханасының мұрағатына өткізеді.
2022 жылғы қазан айының екінші жартысында арнайы жобаға сәйкес Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің Мұстафа Шоқай ғылыми орталығының қызметкерлері Францияда болдық. Ондағы негізгі мақсат – Париждегі жоғарыда аталған, бірақ қазіргі Тілдер мен өркениеттер университетінің кітапханасында сақталған Мұстафа Шоқай мұрасымен танысып, қажетті материалдарды ғылыми орталыққа алу болатын. Осы сәтті пайдаланып, бұл қорды Мұстафа Шоқай шығармаларының он екі томдық толық жинағымен, эпистолярлық кітаптарымен және олардың электронды нұсқаларымен байыттық.
Мария Шоқай жарын есте қалдырудың жолын ойлап, талай толғаныстан кейін амалсыз қолына қалам ұстады. Әншілік қабілетке қанат бітірген жадының мықтылығы көмекке келді. Жарының есте қалған бұрын-соңды айтқан әңгімелерін, жазғандары жайымен қағаз бетіне түсе бастады. Осылай «Оқырмандардың бұл шығарманың әдеби көркемдігіне аса мән бермеуін өтінемін. Өйткені мен шығарма жазуға қабілетсізбін» деп басталатын, кейін «Менің Мұстафам» деп аталып кеткен естелікті жазуға кіріседі.
Қарапайым өмірбаяны да жазылмаған Мұстафа Шоқайдың сонау 1890 жылғы 25 желтоқсанда дүниеге келгенінен бастап, ата-баба шежіресі, өскен ортасы, Ташкент ерлер гимназиясында оқуы, осында алғаш қоғамдық-әлеуметтік өмірді тануы, Петербург университетінің заң факультетінде оқуымен қатар саясатпен айналысуы, саяси қайраткер болып қалыптасуы, оның елдегі саяси қызметінің асқар шыңы болған Түркістан Мұқтариятының орнауы мен жойылуы, одан кейінгі Екатеринбургтегі құрылтай жиналысына қатысуы, Челябинскідегі оқиғадан соң екеуі Ташкенттен шыққаннан соң бір жыл өткенде 1919 жылғы 1 мамырда Тифлис вокзалында жолыққаны, одан Түркия арқылы Францияға жеткені, Парижде 20 жылдан астам тұрғаны, жарының 1941 жылы дүние салғаны, одан кейінгі өмірі баяндалады. Өзінің бар қабілеті мен рухани мүмкіндігі жеткенше, арының алдында жауап бере отырып, ешбір қоспасыз өзі таныған жарының бар болмысын шынайы суреттеп шыққанына таңғалмау, ерекше риза болмау мүмкін емес.
Сөйтіп, автор ерен еңбектің үлгісін көрсетіп, 75 жасында соңғы нүктесін қойған естелік кітап 1958 және 1963 жылдары орыс тіліндегі қолжазба күйінде Мұстафа Шоқайдың шәкірттері, профессор Әбдуақап Оқтай мен оның жұбайы Саида Оқтайға жіберіледі. Содан бұл еңбек 1972 жылы Мұстафаның дүниеден өткеніне 30 жыл қарсаңында Ыстанбұлда «Жұбайының аузынан Мұстафа Шоқайұлы» (166-бет) деген атпен кешегі «Яш Түркістан» журналында жауапты шығарушы болып 10 жыл қызмет еткен Тахир Шағатайдың аудармасымен түрік тілінде жарық көреді. 1997 жылы Ыстанбұлда «Мұстафа Шоқай. Мария Шоқай. Естеліктер» деген атпен қазақ тілінде шыққан кітаптың бірінші бөлімінде Мұстафа Шоқайдың «1917 жыл естеліктерінен үзінділер» атты шығармасы беріліп, екінші бөлімінде «Мұстафа Шоқай туралы естеліктер» жарияланады. Бұған бүкіл түрік жұртшылығына белгілі азаматтар Тұран Язған мен Хасан Оралтай қамқор болған көрінеді. Шағатай тілінде жазылған естелік алғаш қазақ тіліне аударылып, 1999 жылғы Мұстафа Шоқайдың таңдамалы шығармаларының екі томдық жинағына енді. Оны екінші рет 2000 жылы Ыстанбұлда «Тұран» мәдениет қоры жеке кітап етіп бастырды. Бұл «Менің Мұстафам» деген атпен 2007 жылы «Қайнар» баспасынан шыққан үш томдық шығармалар жинағының соңғы томына кірген болатын.
Мұстафа Шоқай туралы нақты мол мәліметтерге толы бұл еңбек мұстафатану ғылымына қосылған баға жетпес алғаш туынды. Соңғы жарты ғасырдан астам уақыт Мұстафа Шоқайдың саяси қызметі мен шығармашылық мұрасын танығысы, білгісі келген кез келген тарихшы не саясаткер ғалым болмаса зерттеуші алғашқы қадамын осыдан бастайды, өйткені бұл еңбекке соқпай, рухани қуат алмай, Мұстафа Шоқайдың өмір деректеріне қанықпай, тұрлаулы туынды жазу қиын.
Ері қайтқан соң да ширек ғасырдан астам уақыт жалғыздықтың азабын тартса да, Мария Шоқай жарына деген ыстық ықыласын түркістандықтарға ауыстырады. Мұстафаның жары деп оған соғуды өздерінің парызы санағандарға қолынан келгенін аямайды. Оның жалғыз қалғанына күйзелісін танытып, алыстан хат жазғандар аз болмаған сияқты. Оған кейбір мұсылман қашқындардың Мысырдан хат жаздары дәлел бола алады. Бір сөзбен айтқанда, түркістандықтар оны аналарындай, өздерін соның балаларындай сезінген. Мысалы, қазақтың тұңғыш скрипкашысы болған Әлім Алматты (шын есімі Ғалымжан Әбсәламов) Мария Яковлевна Шоқай алмандарға: «Бұл Мұстафа Шоқайдың жиені екен, Әлімді маған қиыңдар, менің қолымда тұрып маған тірек болсын» деп олардың бақылауынан шығарады. Франция консулдығына хат жазып, 1948 жылы ол Францияға виза алып, 2 жыл Париж консерваториясының скрипка бөлімінде оқиды. Сонымен Әлім Алмат түрік консулдығынан азаматтығы жөнінде қағазын алғанша, шамасы, екі жылдай 1948-1950 жылдары Ножан қаласында Мария Яковлевнаның қолында тұрады. Ал 1950 жылдың күзінде Ыстанбұлға қоныс аударғанда оған Мұстафа Шоқайдың жазу машинкасын басқа да заттармен қоса еліне аманат етіп тапсырады. Қазір бұл баға жетпес жәдігер Астанадағы №51 Мұстафа Шоқай атындағы мектеп-гимназияның музейінде тұр.
Мария Шоқай әуелгі кезде сахнаға шығып, концерттер беріп және де орыс эмигранттарының балаларына орыс тілінен сабақ беріп, күн көрді. Ал өмірінің соңғы кездерін қарттар үйінде өткізеді. Оған барар алдында өзінің бар байлығы пианиносын сатып, Берлиндегі түрік мұсылман (Осман) зиратында жерленген Мұстафа Шоқай бейітіне бейнесімен ескерткіш орнатады. Онда Мария Яковлевнаның өсиетімен қайтыс болған күннің астындағы құлпытаста үш латын әрпі мен төрт сан бар: JOH.15.13. Олар Джон Инжилінің он бесінші тарауының он үшінші тармағын көрсетеді, онда:«Достар үшін жанын берген адамнан артық махаббат жоқ» деген сөздер бар.
Біздер Парижге сапар барысында Мария Шоқай 1965 жылы өзіне де мәңгілікке орын дайындаған қорымға барып, бейітінде болып, тиісті рәсімдерді жасадық. 28 жыл жалғыз өмір сүрудің бар қиыншылығын көргені, бірақ бұл дүниеден 1969 жылы аттанғанша «менің Мұстафам» деп кеткен асыл жанның соңғы өмірі бізді толғандырмай тұрмады. Өзін көрмесек те, ол кісі туралы оқығандарымыз еске түсіп, көкейде тұрақтаған сезім жандана түсті. Шіркін, кешегі қатыгез заман жарынан 28 жыл кейін қайтқан Мария Шоқайға елдегілердің ат басын бұрғызбады. Әйтпесе, ол қиналғанда қол ұшын беретін жандар табылатын еді ғой деп толғандық. Осындай асыл жандарға тағдыр неге сонша қиыншылықты үйіп-төгіп берді деп тебірендік. Ендігі жалғыз амал Мария Шоқайдың ұлы тұлғаға жасаған теңдесі жоқ қызметін халық арасында кеңінен насихаттаудан басқа амал жоғын түсіндік.
Сонау 1918 жылғы Мұстафа Шоқайдың таңдауы да, іздеуі де әсте қате болған жоқ. Ұлы тұлға жаңылыспаған. Сол жылдың сәуірінде Ташкентке келген Шоқайдың үлкен ұлы Сыздық інісінің үстелі үстіндегі Мария Горинаның суретін көріп: «Әйелің ғой, ә?» деп сұрайды. Інісі құптаған соң мақұлдағандай бас изеп, бақыт тілейді. Қоштасарда інісіне бұрылып: «Сенің дұшпаның көбейіп барады, құдай қаласа, әйелің саған нағыз дос болар» деген еді. Қос арыстың қиыншылыққа толы бар өмірі бұл сөзді толық дәлелдеп шықты.
Жарына жарты ғасырдан астам өмірін арнаған, қолынан келгенінше бар қызметін жасаған мұндай асыл жан Мария Шоқай туралы ойымды Бернард Шоу айтқан: «Әрбір ұлы ер адамның артында әрқашан оған сенетін әйел болады» деген сөздермен байыта түскім келеді. Мұсылман қауымының ішінде әйел баласын ерекше қадірлеп, қастерлегеннің бірі ғана емес, бірегейі қазақ болар деймін. Дана халқымның «Жақсы әйел – теңі жоқ жолдас» деген сөзі де көкейге оралып тұр.
Әбдіжәлел БӘКІР, саяси ғылымдар докторы