Білге қағанға арналған ғұрыптық кешен қазіргі Моңғолияның Архангай аймағы, Хашаат сұмыны, Хөшөө цайдам алқабында орналасқан.
– Білге мен Күлтегін жайлы сөз еткенде, ағайынды адамдардың билікті тең бөліскенінен куә боламыз. Тіпті, Елтерістен кейін інісі Қапаған ел биледі. Одан бұрын Бумын мен Естемидің қағандықты бірге билегені тарихтан белгілі. Кейін селжұқтың Тұғырыл сұлтаны мен Шағры бегі елді бірлесе басқарды. Қазақ хандығын Керей мен Жәнібектің кезектесіп басқарғанын білеміз. Бұл жағдай түркі жұртында ел басқарудың айрықша үлгісі болғанын көрсететін сияқты. Келісесіз бе?
– Байырғы түріктерден қалған бұл хан тағына отырудың дәстүрлі үлгісі Қазақ хандығы сынды кейбір түрік жұртында да сақталған. Бұл жайында белгілі ғалым, академик Дархан Қыдырәлі ағамыздың тамаша талдау жасаған мақаласы бар. Онда Керей мен Жәнібектің өнегесі алдыңғы тарихтың жоралғы жосыны ретінде түсіндіріледі. Мысалы, академик «Түрк қағандығы, Қарахандар билігі, Салжұқ кезеңі секілді дәуірлеген алып империялардың дүниеге келуінде ағалы-інілілердің ауысып басқару жүйесі қалыптасқан дәстүр» деп бағалайды. Расында өзіңіз атағандай, Бумын мен Естеми, Күлтегін мен Білге, Тұғырыл мен Шағры бектер және Керей мен Жәнібекке дейін бұл тағылымды дәстүр үзілмей жалғасып отырған. Сондықтан халқымыздың «аға тұрып, іні сөйлегеннен без» деген аталы сөзі ежелден тамыр тартса керек.
– Білге қаған дәуірін сөз еткенде әкесі мен анасы жайлы айтпау қисынсыз шығар. Елтеріс қағанның өмірі толық зерттелді ме? Білгенің анасы Елбілге қатұн жайлы қандай дерек бар?
– Ия, Білге мен Күлтегін сынды баһадүрлерді дүниеге әкелген әкесі Елтеріс Құтлық қаған мен шешесі Елбілге қатұн жайында қытай жылнамаларында да, Орхон ескерткіштерінде баяндалады. Мысалы, Білге қаған жазуында: «Әкем Елтеріс қағанды, анам Елбілге қатұнды Тәңірі төбесінде ұстап жоғары көтерді» деп жазады. Сонымен бірге, былтыр Халықаралық Түркі академиясы Моңғолияның Архангай аймағындағы Номгон ғұрыптық кешенінен Елтеріс Құтлық қағанға арналған жазба ескерткіштің жоғарғы тұсын тапқан еді. Бұл жазудың қалған бөлігі табылса, Елтеріс қаған мен Елбілге қатұнға қатысты көптеген тың деректер ашылуы мүмкін.
Әлбетте, Білге мен Күлтегін сынды кез келген түрк сарбазының ержүрек, баһадүр болып тәрбиеленуінде әкесі мен аталығынан өзге ананың да рөлі айрықша болған. Күлтегін жазуында: «Ұмай текті шешемнің құтына (бағына) орай інім Күлтегін ер атанды» деп қашалған. Әдетте, тақ мұрагерлері тек қатұн лауазымы бар әйелдерден туған ұлдардан сайланатын болған деген деректер бар. Қатұн – түрктердің иерархиялық басқару жүйесінде ханшайым қызметін атқарған, яғни мемлекет билігінде ресми өкілеттілігі бар лауазым. Сондықтан да Ышбараның «Баға қаған» болып сайланған інісі Чулохан: «Біз – түрктер, Мұқан қағаннан бері қатұн ұлдарын таққа отырғызып келеміз» деген сөзі бар.
– Қапаған қаған мерт болғанда ордада Күлтегін болған деседі. Ол ағасын күткен дейтін әңгіме бар. Осы рас па? Әрі Күлтегін кейінірек орда төңірегіндегі бірқатар шендіні қырып тастаған дейтін дерек ше?
– Құтлық қайтыс болған соң дәстүр бойынша таққа інісі Қапаған қаған отырғаны белгілі. Ол мемлекетті 24 жыл билеген тұста Түркі қағандығының шекарасы кеңейіп, Орталық Азиядағы ең қуатты мемлекетке айналды. Тарихи деректерде Қапағанның есімі Бөгү деп те аталады, мағынасы «жаулаушы» дегенді білдіреді. Расында, Қапаған тұсында аяқасты аттаныстар мен шаңды жорықтар жиі болып тұрды. Туыстас түркі халықтарын біріктіру жолындағы жорықтарынан өзге, табғаштарға толассыз шабуылдар да ұйымдастырған. Дегенмен, Табғаш Хуанцун Түркі қағандығын ыдырату үшін өзге түрік тайпаларының көсемдеріне сыйлықтар мен лауазымдар ұсынып, арандату саясатын үздіксіз жүргізіп отырды. Осы тұста, байырқулар көтеріліске шыққанда Қапаған дереу әрекетке кірісіп, оларды Тола өзенінің жағасында ойсырата жеңеді. Бірақ санаулы сарбаздарымен қайтып келе жатқанда, аман қалған байырқулардың шағын жасағының щабуылына ұшырап, қаза табады. Міне, осы кезде ордада таққа талас басталады. Әуелі, таққа кіші қаған лауазымын иеленген Қапағанның ұлы Инел отырады. Алайда көп ұзамай Күлтегін ордада төңкеріс жасап, Инелді биліктен тайдырады. Артынша Қапағанның сенімді серіктерін де тұтқынға алып, бәрін түгелдей өлтіртеді. Тек жасы жетпістен асып, ел құрметіне бөленген Білге мен Тоныкөк аман қалады. Күлтегін қаған тағына үлкен ағасы Білгені отырғызып, өзі бас қолбасшы болады. Тоныкөк қағанның бас уәзірі болып тағайындалды. Дәл осындай күрделі кезеңінде ақылы мен айласы асқан Тоныкөктің бас уәзір болып тағайындалуы Түрік қағандығының келешегі үшін оң шешім болды.
– Білге қаған өмірден өткен соң көп кешікпей мемлекет ыдырады. Ғалымдар басты себеп деп нені айтады?
– Кез келген мемлекеттің ыдырауының басты факторы ол сыртқы күштер мен ішкі тақ таласы екендігі белгілі. Бумын негізін қалаған Алғашқы Түрік қағандығы мен Батыс Түркі қағандығы да осылайша ыдыраған болатын.
Сол секілді Екінші Түрік қағандығының ыдырауы «алып қағандары мен ақылгөй білгелерінен айырылуынан» басталған еді. 731 жылы Түркі қағандығы қаһарман Күлтегіннен айырылды. Оның алдында ұлы абыз, қағанның бас уәзірі Тоныкөк те дүниеден озған. Қағандықтағы ең сенімді екі тұлғадан айырылу Білге қаған мен түрік халқы үшін де ауыр тиді. Білге қаған: «Інім Күлтегін қаза болды. Өзім қайғырдым. Тағдырды Тәңір жасар, адам баласының бәрі өлгелі туған. Ұрпақтарымның, бектерімнің, халқымның көзі-қасы әз болар деп қайғырдым» деп күңіренеді.
Алайда, көп ұзамай Білгенің өзі де күтпеген жерден дұшпандарының қолынан уланады. Түркиялық тарихшы Ахмет Ташағылдың пікірінше, Білге өзінің улануын Бұйрық Чордан көріп, оның әулеті мен сыбайластарының бәрінің көзін жояды. Кейін 734 жылы өзі де қайтыс болады. Енді әкесінің тағына оның ұлы Ижан отырады. Ол да көп ұзамай қайтыс болады. Артынша інісі Тәңір Қаған отырғызылғанымен, көп ұзамай ол да өлтіріледі. Осыдан кейін қағандық ішінде алауыздық пайда болып, басмылдар шабуылына ұшырайды. Тәңір қағаннан соң да бірнеше қағандар таққа отырады. Бірақ бір басталған алауыздық толастамай, мемлекеттің әлсіреуіне алып келді. Әсіресе, табғаштар ұйғыр, басмыл және қарлұқтарға өз елшілерін жіберіп, оларды көтеріліске шығуға үнемі үгіттеп отырған. Дәл осы тұста түріктер Күлтегіннің ұлы Озмышты таққа отырғызғанымен, көп ұзамай ол да дұшпандарының қолынан қаза табады.
Осылайша, Құтлық қаған негізін қалаған алып мемлекет ыдырап, қағанаттың құрамындағы тайпалар жеке-жеке ұлыс құруға ұмтылды. Ал қағандық ішіндегі түрктердің бір тобы қытайдың солтүстік аймақтарына қоныстандырылып, бектеріне түрлі атақ-лауазым ұсынылды.
– Түркі дәуіріне тән бітіктастарда, ескерткіштерде қағандардың маңдайында құс бейнеледі екен. Ғалымдар оған қалай баға береді? Қазақстан жерінен мұндай белгісі бар ескерткіштер табылды ма?
– Жалпы сұңқар текті құс бейнелі рәміздер түркілерден бұрын ежелгі сақ, ғұн, үйсін дәуірінен белгілі. Мысалы, Ордостан табылған Ғұн тәңірқұтының алтын тәжінде құс мүсіні сомдалған. Бұл тек қаған әулеттеріне ғана тиесілі билік нышаны немесе тотемдік рәміз екенін байқауға болады. Көне түрк дәуіріндегі тасмүсіндер мен петроглифтерде және қорғандардан шыққан археологиялық әртүрлі материалдарда кездесіп жатады. Мысалы, Күлтегін тас мүсінінің бас бөлігі мен Білге қаған тәжінде де қанатын қомдап ұшқалы тұрған құс бейнесі бедерленген. Бұл құс суреті түркі қағандары әулетінің тотемдік символы болуымен қатар, марқұмның кеудесінен ұшқан «жанының» немесе «құттың» символдық бейнесін де көрсетуге негізделген белгі болуы мүмкін. Илхами Дурмуш есімді бір ғалым Күлтегін маңдайындағы құс бейнесін сұңқар деп болжаса, Петер Зиене «қаршыға» құсы болуы мүмкін деген пікір ұсынады. Шивээт-улан ғұрыптық кешендеріндегі тас мүсіндерде де құс бейнесі сомдалған. Белгілі археолог-ғалым Айман Досымбаеваның жетекшілігімен жүргізілген Батыс Түркі қағандығына тиесілі Қарақыстақ 1 қорғанынан (Жамбыл обл, Мерке ауданы) қыран құстың бейнесі бар алтын қаңылтыр табылған еді. Бағзыдан тамыр тартқан билік нышанын айқындайтын бұл құс бейнесі кейінгі түркі мемлекеттерінде де тәж, ту, тақ сынды мемлекеттік рәміздерде көрініс тауып, үзілмей жалғасып отырды.
– Қарақыстақ 1 қорғаны жайлы айтып қалдыңыз. Ол Батыс Түркі қағандығының жері ғой. Бірақ қағандықтың батыс қанатының қағандарын көп білмейміз. Білге, Күлтегіндер жақсы таныс. Себебі неде?
– Жалпы Қазақстан – археологиялық, архитектуралық ескерткіштерге бай өлке. Әсіресе, біз сөз етіп отырған түркі дәуірінің ескерткіштері, оның ішінде тас мүсіндер мен петроглифтер, ғұрыптық кешендер мен қорғандар молынан ұшырасады. Дегенмен, біздің жерімізде Білге мен Күлтегіннің құрметіне орнатылғандай жазуы бар үлкен бітіктастар кездеспейді. Өзіңізге мәлім, ол бітіктастарда Бумын Естемиден бастап Түркі қағандығының шығыс қанатының алып қағандарының бірқатары аталады. Әсіресе, Күлтегін, Тоныкөк және Білге қағандардың ерлігі тарихи оқиғалармен өріліп, көркем жырмен жырланады. Сондықтан да олардың есімдері Батыс қанатының қағандарына қарағанда оқырмандар үшін жақсы таныс. Дегенмен Қазақстан тарихында Естеми мен Тон йабғұ сынды қағандардың алар орны айрықша екенін атап өту керек. Мәселен, Ұлы Түркі қағандығының алып империяға айналуында қағанаттың Батыс қанатын басқарған Естемидің үлесі зор болды. Естемидің қолбасшылығымен түріктер Алтайдың батысынан Хазар (Каспий), Қара теңіз аралығындағы барлық көшпелі тайпаларды бағындырып, Солтүстік Кавказ аумағына да билік жүргізді. Ол Ұлы Жібек жолы бойында толық үстемдік құру мақсатында Сасани, Византия мемлекеттерімен дипломатиялық қатынастар орнатқан. Аварларды толық бағындыру үшін ұлы жорықтар ұйымдастырған.
Осылайша, Шығыс Түркістанның шығыс ұшындағы Хами қаласынан Қара Теңізге дейінгі кең аумақ Естемиге қараған. Оның жайлау және қыстақ ретінде екі астанасы болды. Оңтүстік орталығы қазіргі Қарашар (Йенчи) қаласынан солтүстікке қарай жеті күндік қашықтықта жатты. Естемидің атақ-даңқынан дұшпандары сескеніп, достары сүйсінген. 568 жылы византиялық елші Земарх Естеми қағанның қабылдауында болып, сән-салтанаты жарасқан ақ ордасы мен ондағы алтын тақ, алтын ыдыстар, күмістен жасалған бұйымдар мен басқа да асыл бұйымдарын керемет суреттеп жазған. Сол секілді, Тон йабғұ қаған тұсында да Батыс Түрк қағандығы күш-қуаты артып, шарықтай түскен. Тон йабғұ қағанның қысқы ордасы Шу өзені бойындағы Суяб қаласы, ал жазғы ордасы Мыңбұлақ болды. Ол өз атынан теңгелер соқтырып, сауда айналымына енгізді. Біз атап өткен Қарақыстақ жайлауы осы Мыңбұлақта орналасқан. Мұнда Батыс түркі қағандары мен әулеті жерленген қорғандар сақталған. Бірқатар тас мүсіндер мен көне түрік жазуы жазылған шағын ескерткіштер де бар.
– Түркі қағандығының тарихы жайлы сөз еткен батыс-шығыс болып бөлінген кездерін ғана айтамыз. Білуімше, азаттық үшін арпалысып, елдікті сақтауға талпынғандар аз болмаса керек. Мәселен, Күршад жайлы көп ешкім білмейді...
– Күршад жайлы айтпас бұрын, оның алдындағы тарихи оқиғаларға сәл шегініс жасасақ. Себебі азаттық үшін арпалыс Күршадтан бұрын да басталған еді. Ресми тарихта 630 жылы Түркі қағанаты ыдырап, құрамындағы түркі тайпалары жаңа мемлекеттік түзіліске өткені белгілі. Осы тұста тарих сахнасына Чеби атты түркі ханзадасы шығып, тәуелсіздік жолындағы күресті бастады. Чеби де Ашина әулетінен. Оның бар арманы бабасы Бумын құрған Түркі қағанатын қайта жаңғырту еді. Ол түрік елінің тәуелсіздігін сақтап қалу мақсатында өзінің иелігіндегі халқы мен әскерлерін алып Алтай тауларына келіп орналасып, өзін қаған деп жариялап, аз ғана уақыттың ішінде территориясын Саян тауларына дейін кеңейтіп, бұрынғы қағанаттың құрамында болған қарлық, қырғыз, аз және чік секілді туыстас халықтарды өзіне қаратады. Дегенмен Чеби құрған қағандық та ұзақ жасамады. Жеке-дара иелік құруды көздеген туыстас түркі тайпалары Чебиге қарсы шығып, табғаштардың арандатуына түсіп, өзара қырқыса түсті. Соның нәтижесінде, 650 жылы Чеби иелігі ыдырап, өзі Таң империясының астанасына тұтқындалып кете барады.
Сол сияқты Күршад та түркі жұртының азаттығы үшін Таң империясына қарсы көтеріліс ұйымдастырған көк түріктердің көрнекті саяси-әскери тұлғасы. Қырық нөкерлі ержүрек Күршадтың прототипі қытай жылнамаларында Цзе-ше-шуай (Гэшешуай) деп аталады.
Күршад Таң империясында әскери сардар қызметін атқара жүріп, көтеріліс ұйымдастырады. Алайда әскери тосқауылға ұшырап, өзі шағын жасағымен қаза табады. Оның артынша, көтеріліс жасамақ болған Ашина Инанды да табғаш тыңшылары ұстап әкетіп, Чаньанға жеткізеді. Осындай көтерілістер ұйымдастырған түріктердің 54 бегі базар алаңында асып өлтіріліп, қалған бас көтерер ханзадалардың бәрі бақылауға алынады. Елтеріс Құтлық осындай қуғын-сүргінге ұшырап, әуелі Шығайқұзға жасырынып, сонда қол жинап, 682 жылы Түркі қағандығын қайта жаңғырту үшін әрекет етеді. Ол туралы Орхон жырларында: «Әкем қаған он жеті сарбаз жинапты. (Олар) тыста жортуылда жүр дегенді бәрі естіп, қаладағылар жиналды. Таудағылар сонда барып қосылды. Жиналып жетпіс ер болды» деп жазылады. Мінеки, осылайша, қалың жауға атой салып, отанының еркіндігі үшін қасық қаны қалғанша күрескен Чеби, Күршад бастаған қаһармандардың ерлігі азаттықтың айбынды ұранына айналып, Елтеріс Құтлық сынды баһадүрлердің бұғаудан босап, қағандықты жаңғыртуна серпін берді. Білге сол Елтеріс Құтлықтың баласы еді.
– Енді түркология ғылымына оралайық. Әдетте, бұл салада атақ-даңқы алысқа кеткен аға ғалымдар көп екенін білеміз. Түркология десе, Сәрсен Аманжолов, Мырзатай Жолдасбеков, Қаржаубай Сартқожаұлы тәрізді ғалымдар еске түседі. Ал орта буын немесе жас ғалымдар көпшілікке таныс емес. Сондықтан өзіңіз жайлы айта кетсеңіз. Ұстаздарыңыз кімдер еді? Ғылымға қалай бет бұрдыңыз?
– Ия, түркология өте қызық әрі күрделі мамандықтардың бірі. Ата-анам әдебиетке, жалпы кітапқа әуес жандар. Үйімізде тарихи кітаптар көп болатын. Сондықтан менің тарихқа деген қызығушылығым бала кезден қалыптасты. Әрине, алғаш ғылымға жетелеп әкелген ұстазым, белгілі археолог Айман Досымбаева. Айман ұстазымның қарамағында Ә.Марғұлан атындағы Археология институтының «Түрік мұрасы» бөлімінде жұмыс істедім. Жаз шыға он-оқ, түргеш, қарлық халықтарының бай мұрасы сақталған Батыс түрік қағандығының киелі өңірі – Шу мен Мерке ғибадатханаларына барып, ала жаздай қазба жұмыстарын жүргізуші едік. Археология мамандығы бойынша сонда жүріп көп тәжірибе жинадым.
Кейін Астанаға ауысып, Мырзатай Жолдасбековтың қарамағында Президенттік Мәдениет орталығында ғылыми қызметкер болып қызмет атқардым. Ағаның жанында жүріп, ғылымға жаңа көзқарас қалыптасты.
2011 жылы Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің докторантурасын түркология мамандығы бойынша тәмамдап, түркология кафедрасында студенттер мен магистранттарға дәріс бердім.
Содан кейін Халықаралық Түркі академиясына қызметке келдік. Осы ретте, Түркі академиясына қабылданып, Халықаралық ірі экспедицияларға қатысуыма мүмкіндік берген белгілі ғалым Дархан Қыдырәлі ағаға шынайы ризашылығымды жеткізгім келеді. Дархан ағаның қарамағында жүріп, түркология іліміне тереңдей түсіп, жазу-сызу тәсілдерін де меңгердік. Сондықтан барша ұстаздарыма басымды иіп, ризашылығымды білдіремін.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан Ардақ СҰЛТАН