«Мен Алаш қозғалысын зерттеумен айналысқаныма 34-35 жыл болып қалды. Алаш қозғалысына қатысты деген құжаттардың басым бөлігімен маман ретінде таныспын. Бұл тақырыптың өзектілігін, қажеттілігін терең сезінемін. Ұлттық тарихта алар орны ерекше Алаш қозғалысына кеңестік заманда мүлдем басқа баға беріліп келді, айтылмайтын тыйым салынған жабық тақырыпқа айналды. «Халықтың болашағына қарсы болды» деген мүлдем басқа астарда қарастырылды. Алайда бұл – қазақ халқының ұлт азаттық қозғалысы. Шын мәнінде, қазақ тарихында мұндай мақсатты әлемдік деңгейдегі ұлт-азаттық қозғалыс бұрын-соңды болмаған. Біз кеңестік ойлау жүйесінен шығуымыз керек. Тарихымыздағы елеулі процестерді, құбылыстарды қажетті биік деңгейде насихаттауымыз керек. Оны ұлттың санасына сіңіруіміз керек. Ол үшін барлық салада мақсатты жұмыстар жүргізілуі тиіс. Осы жұмыстың бірі – қазақ ұлт-азаттық қозғалысына арналған үлкен мұражай болуы қажет», – дейді тарихшы.Алаштанушы азаттық жолындағы тарихын түгендеу, оны өзінің асыл мұрасы ретінде дәріптеу егемен әрі болмысын таныған ұлттың сипаты екенін жеткізді.
«Ол баяғыда қолға алатын нәрсе еді. Алаштың артында қалған материалдық-рухани құндылықтарды жинап, сол музейге орналастыру керек. Жас ұрпаққа оны таныстыруымыз керек емес пе? Бұл – өсіп-өнген елдерге тән атқарылатын жұмыс. Осыны біз неге жүргізбейміз? Мысалы, Алматыдағы А.Байтұрсынұлы музейі қаншама айқай-шудан кейін әзер ашылды», – деп қынжылды тарихшы.
Алаштанушы ғалым заман сұранысына лайық үлкен ауқымды музей ашу ісіне көңіл аударатын уақыт жеткенін атап өтті. Өйткені оның нәтижесі тәуелсіз мемлекет екеніміздің, тәуелсіз ойлау арнасына түскендігіміздің куәсі болмақ.
«Бұл істің алға баспауына себеп ол бұрынғы ел басшылығының Алаш ұстанымына көзқарасының дұрыс еместігінде еді. Тарихымыздың маңызын өз деңгейіне сай бағалай білмеуінде деп ойлаймын. «Архивте сақталып жатқан Алаш мұрасын шығарайық, халыққа таныстырайық», – деп төрт-бес рет Парламентке хат жаздым. Алайда барлық жазған хатым жауапсыз қалды. Осы тұста мән бере кететін нәрсе бар, ол – Президентіміз Қ.Тоқаевтың осы мәселеге қатысты ұстанымы. Мен Мемлекет басшысына алғыс айтамын. Ол осы мәселені түбегейлі қолға алды. 2020 жылы Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссия туралы Жарлық шығарды. Мен сол комиссияның мүшесімін», – деді Мәмбет Қойгелді.Тарихшы комиссияның жұмысында арнайы Алаш қозғалысына байланысты саяси баға беру жөнінде құжат дайындау жөніндегі бастамасының қолдау таппағанын айтып өтті.
«Алашқа қатысты нәрсені айтайын, көтерейін десең, бізде мынадай «Ойбай көрші ел не дейді?» дейтін қасаң ұстаным-пікір бар. Тарихи мәселенің маңызына жете түсінбейтін адамдар жалтақ болады. Әлихан Бөкейханның осыған қатысты айтқан бір сөзі бар еді. «Отаршыл езгіде болған ел жетекшіл, ергіш, жалтақ болады» деген. Міне, сол мінез қанымызға сіңіп қалған. Өз тарихыңа қатысты тұжырым жасауда көршіңе жалтақтасаң, онда сен кім болғаның?!», – деп күйінді алаштанушы.Алаш мұражайын кейінгі қалдырып келген осындай кедергінің бар екенін Астана қаласының Бірлескен мұражайлар дирекциясы директорының орынбасары Самат Тергембаев та атап өтті. Ол істі кейінге ысыра бермеу керек деген пікірде.
«Саясат жағында жүрген азаматтар осы тақырыпты мемлекет ауқымында көтергенде көрші елге сақтана қарайды. Солар бұған дейін «әлі уақыты келмеді» деп кешіктіріп келді. Алайда тәуелсіздік алғанда дүниеге келген балалардың жасы қазір 30-дан асып кетті. Яғни, біз бұлай кешіктіре берсек, осындай тарихи сананы бұдан кейінгі ұрпақтың санасына сіңіру қиынға түспек», – деді Самат Тергембаев.Ол ел үшін құрбан болған азаматтардың көбінің аты ұмыт қалғанын айтып өтті. Осы тарихты зерттеуде іздеушісі жоқ жандар да назардан тыс қалмауы керектігіне назар аудартты.
«Біз репрессияға ұшыраған жандардың арасында тек қаймағын ғана білеміз. Бұған дейін ақталған жандардың дені жазушы-ақын, саясаткерлер секілді танымал азаматтар еді. Алайда Алаш қозғалысына атсалысқан, көмектескен қатардағы көптеген жандарды біз біле бермейміз. Жазықсыз атылып кеткен білімді азаматтар, «бай-кулак» деп айыпталған ауқатты кәсіпкерлер, молдалар бар. Іздеушісі жоқ адамдардың көбі аты аталмай келеді», – дейді Самат Тергембаев.Сонымен қатар ол осы мұражай алдына азаттық құрбандарының рухын беретін, Алаш қозғалысының ауқымын айшықтайтын, олардың жиынтық идеясының белгісі болатын ескерткіш орнатуды ұсынды. Тарихтан сабақ алу маңызды Алаш зерттеушісі Болат Мүрсәлім Алаш қозғалысына арналған ұлттық мәртебесі бар музей ашылуын қолдайтынын айтты. Оның пікірінше, бұл – ұлттың танымын арттыру үшін қажет шара.
«Алаш қозғалысы – ең алдымен ұлт-азаттық қозғалыс. Тарихымызда 300-ден астам ұлт-азаттық қозғалыс болды десек, соның ішінде бұл жаңа сападағы интеллектуалдық деңгейдегі қозғалыс еді. Екінші тұсы – ол демократиялық қозғалыс болатын. Осындай ұлтымыздың тарихындағы үлкен құбылыс болған қозғалысқа арнаулы музей қажет. Алаш қозғалысы ол кейінгі ғылыми негізде қойылған атау ғой. Ал Алаш деп ат қойған мұражайымыз болса, онда қазақтың ұлт-азаттық қозғалысының бастауынан бастап ең соңғы сталиндік режимнің жаныштаған кезеңдегі барлық дүниелер қамтылуы керек. Олардың қалыптасу кезеңі, олардың саяси процестерге араласу кезеңі, олардың советтік үкімет жағдайында жұмыс істеген тұсы, сосын сталиндік қандықол режим қудалаған кезі қамтылады», – дейді Болат Мүрсәлім.Алаш зерттеушісі Алматыдағы Ахмет мұражайы, Семейдегі Міржақып пен Әлихан тұрған үйдегі мұражай, Торғайдағы мұражайдың құрылған кезі 1990-2000 жылдары екенін еске салды. Оның ойынша, мемлекеттің қалыптасуының бастапқы тұсынан өтіп, басқа кезеңге қадам басқан тұста ашылатын жаңа мұражайдың танымдық жағына көбірек мән берілуі тиіс.
«Арнайы мамандар дүниежүзілік мұражай жүргізу мәдениетін ескере отырып, мұражайдың жаңа концепциясын дайындауы тиіс. Жаңадан ашылатын мұражай болғандықтан оған Еуропа елдеріндегі секілді немесе басқа да өркениетті елдердегі секілді музей ісіндегі жаңаша дүние негізімен жасалуы керек. Әрине, ол жерде тарихи құжаттар, суреттер тұруы керек. Қуғындалған кездеріндегі сот хаттамаларының көшірмелері қойылуы мүмкін. Алаш арыстарының тұтынған заттары – жәдігерлері болады. Мысалы, Міржақыптың тайжақысы қойылады дегендей. Сонымен қоса, танымдық жағын арттыру тұсын да мамандар ескеруі, қолға алуы қажет», – дейді ол.Осы тұста музей ісінің маманы Самат Тергембаевтан «Алаш музейі жасақталса, оған қажетті жәдігерлер жеткілікті ме?» деп сұрадық.
«Үлкен музей жасайық» деп бастасақ, Алаш зиялыларына қатысты жәдігерлерді ел ішінен де іздестіруге болады. Халықтың қолында сақталып келе жатқан көне заттар өте көп. Мысалы, таяуда Жанайдар Сәдуақасовтың ұрпақтары оның былғарыдан тігілген кеудешесін «Алжир» мұражайына табыс етті. Сондай-ақ ұрпақтарында бұрын жарияланбаған хаттар, қолжазбалар бары белгілі болды. Яғни, іздестірсек, бұрын белгісіз болып келген жәдігерлерді көптеп таба аламыз. Өйткені ол ұрпақтарында сақталған», – деді Самат Тергембаев.Айта кетерлігі, елімізде Алаш зиялыларының мұрасы топталған мұражайлар санаулы. Семей қаласында «Алаш арыстары» мұражай үйі, Торғайда Ахмет Байтұрсынұлы мен Міржақып Дулатовтың әдеби музейі, Шымкентте Саяси-қуғын сүргін музейі, Алматыда Ахмет Байтұрсынұлының мұражай үйі орналасқан. Батыс Қазақстан облысындағы Жымпиты ауылында Алаш тарихы деген музейде біраз жәдігер сақталған.
«Өңірдегі мұражайлардағы кейбір құнды экспонаттарын орталыққа алдырып, сонда көшірмесін ғана қалдыруға болады. Өйткені жаңадан ашылатын музейдің кемінде ұлттық деген мәртебесі болуы керек. Мысал ретінде айтсам, посткеңестік елдердің ішінде Грузияға алайық. Ол елде қаншама тақырыптық музейлер жұмыс істеп тұрғанын көрдік. Оларда тіпті кеңес оккупациясы деген тақырыпта жеке музей жұмыс істейді екен. Ал, атақты тұлғаларының әрқайсысына жеке-жеке музей ашылған», – дейді Самат Тергембаев.
Белгілі алаштанушы Мәмбет Қойгелді Алаш қозғалысына тарихи баға беру әлемдегі тәуелсіздік жолында күрескен басқа елдедегі азаттық қозғалыстарымен бірге қарастырылуы керек деген пікірде. Ол орыс тарихшысы Ключевскийдің «Тарих ешнәрсені оқытпайды, оның сабағын алмағандарды ғана жазалайды» деген сөзін алға тартты.
«Алаш музейі әлемдік ұлт-азаттық қозғалыстар арнасында қарастырылуы тиіс. Өйткені әлемде тәуелсіздігі үшін күрескен ел біз ғана емеспіз. Біздің алыс-жақын көршілеріміз де еркіндік жолында күресті, қан төкті. Кезінде Әлімхан Ермековтің айтқан сөзі бар «азаттық үшін көтерілген қозғалыс басшыларын қудалау барлық елдерде болған. Бірақ қазақ сияқты оларды баудай түсіріп қырған тарих көп жерде болмаған» дейді. Осыны ұрпақтың санасына жеткізу керек», – деген ғалым Президенттің осы тұрғыда айтқан бір сөзі көңілінен шығатынын атап өтті.«Бір кездері ұмытылып кеткен ұлт перзенттерінің есімін қайта жаңғыртуымыз керек. Ел тағдырын айқындаған тарихи оқиғаларға лайықты баға берген жөн... Тарихымыз жүйелі, шынайы, ең бастысы, тәуелсіз елдің көзқарасымен жазылуы керек» деген еді Мемлекет басшысы Ұлттық құрылтайдың I отырысында. Ғылыми база жеткілікті Ауқымды тарихи зерттеу жұмыстарының нәтижесі мұражай арқылы қоғам назарына ұсынылатыны белгілі. Осы тұста Алаш мұрасы зерттеу дайын дүниеге айналды ма деген сауал туындайды.
«Алаштану қазір тарихтың жеке бір саласына айналды. Осы тақырып толыққанды зерттелді деп айтуға болады. Егер мұражай ісінің мамандары алаштанушылармен бірлесе отырып концепция жасауға кіріссе, үлкен бір дүние шығады деген сенімім зор», – деп сеніммен айтты Болат Мүрсәлім.Сөз соңында, оқырмандарға түсінікті болуы үшін осы бастаманың шығынын жуықтатып ұсынуымыз керек еді. Сол үшін Самат Тергембаевтан біз ұжымдағы қызметкерлер саны қанша болуы тиіс, ғимаратын қалай табу керек екендігін жобалап айтып беруін сұраған едік.
«Ғимаратқа келсек, жаңадан салуға болады немесе Астанада тарихи ғимараттар көп солардың бірін пайдалануға болады. Осы нысандар тарихи мұра ретінде есепте тұр. Олардың кейбірі меншікке берілген, алайда иесі оны күтіп-сақтауға міндетті. Тарихи келбетін өздігінен өзгерте алмайды. Сондай ғимаратты мемлекет меншігіне қайта сатып алып, оны мұражай ғимараты ретінде жөндеп шығуға болады. Тым үлкен болуы міндетті емес. Аса үлкен етіп салып, оны толтыра алмай жүрмеуіміз керек. Мысалы, «Алжир» мұражайы ғимаратының ауданы 1 мың шаршы метр. Сондай көлемде болса жеткілікті. Ұжымға келмек, мұндай шаруаны әрі кетсе 50 адам атқара алады. Оның ішінде міндетті түрде экскурсовод, қор сақтаушы секілді 20-ға жуық ғылыми қызметкер болуы тиіс. Қалғандары еден сыпырушы, күзетші секілді мамандар», – деді Самат Тергембаев.Оның пікірінше, Алашқа ғана арналған қастерлі орын – музей ашу жөнінде үлкен талқылау өткізілуі керек. Онда зиялы қауым өкілдері алаштанушылар, тарихшылар және музей саласының мамандары бас қосып осы жобаның тұжырымы мен формасын жасақтауды ортаға салуы тиіс. Егемендіктің жолындағы тоқтаусыз жүрген күрестің құрбандары ел жадынан тыс қалмауы тиіс. Олардың еңбектері мен мұрасы ел қазынасына айналуы керек. Оның халыққа ұсыну құралдары көп әрине. Қоғамға ортақ қазынаны көпшілік назарына ұсынатын бірегей орын мұражай болса керекті. Ендеше Алаш арыстарын ұлықтайтын ұлттық мұражайға сұраныс бар деген сөз.
Жәнібек АМАНГЕЛДІ