1816 жылы Орталық Азияға сапар шеккен орыс офицері Иван Шангиннің жолжазбаларында және 1929-1930 жылдары өлкетанушы Л.Семеновтің жазбаларында кездеседі. Ол ескерткішке алғашқы барлау жұмыстарын жүргізген екен.
20 жылы Ресей императорлық «Сибирский вестник» журналында орыс кен инженері Иван Шангиннің күнделігі жарияланған. Осы күнделік беттерінде Шангин Бас штаб тапсырмасы бойынша 1816 жылы Есіл-Нұра бойын зерттеп, Бозоқ көлінің жағасында көне қалашық орны барын баяндаған. Осы дерекке сүйене отырып, Астана төңірегінің археологиялық картасын жасауға бастама көтеріліп, 180 жылдан кейін, 1999 жылы осы жұмысты атқаруды қолға алған академик Кемел Ақышев бастаған археологиялық экспедиция қазіргі Астанадан он бес шақырым жерде жатқан қаланы қазуға кірісіп, тарихи деректерді анықтауға тырысқан. Бұл олжаның құндылығы – орта және одан ерте көне ғасырларда дала өлкесі өз қалалары мен қоныстары болған көшпелі мәдениеттің нағыз қайнары және ошағы екенін дәлелдеп бергенінде.
Елімізде 240-тан астам музей болса, олардың 12-сі – қорық-музей есебінде. Бұл барлық музейдің 5 пайызын құрайды. Республика бойынша археологиялық және этнографиялық бейінді музей – Бозоқ ескерткіш кешені.
Ерекшелігі – далалық қала мәдениетінің үлгісі ретіне танылуы және бұдан мыңдаған жыл бұрын пайда болған ерекше тарихи ескерткіш ретінде сақталуы.
Нысанға 1999 жылдан бастап тұрақты зерттеу жүргізіп келе жатқан Есіл стационарлық археологиялық экспедициясының жетекшісі Марал Хабдулинаның қорытынды есебіне қарағанда, Бозоқ ескерткіші хронологиялық тұрғыдан түрлі нысан кешенінен тұрады, олар:
– Ежелгі түрік ғибадатханасы,
– Ортағасырлық қалашық,
– Алтын Орда кезеңінің қорымы,
– Стационарлық тұрғын үйлер,
– Өндіріс орындары,
– Қазақтардың қыстауы және суару жүйесі т.б.
Сонымен қатар қалашық материалдары төрт ортағасырлық мемлекеттік құрылымның тарихын көрсетеді, олар:
– Түрік қағанаты,
– Қыпшақ хандығы,
– Алтын Орда және Қазақ хандығы.
Яғни, қалашық VII-IX ғасырлардан XVI-XVII ғасырларға дейін ежелгі түркілердің киелі орны, одан кейін керуен саудасын бақылайтын қыпшақтардың қонысы болды деген болжам бар.
Қыпшақ дәуірінде бұл жерде егіншілік ісі өркендегені байқалады. Оған дәлел – стационарлық, өндірістік және ирригациялық құрылыстардың қалдықтары, тұрмыстық заттар, қару-жарақ, әшекейлер, монеталар және т.б. Ал XIV ғасырда қалашық Нұра-Есіл аймағының исламданған элитасының рухани орталығына айналып, діни-мемориалдық кешен қалыптасыпты. XVIII-XIX ғасырларда мұнда қазақтың шаруашылық нысандары (қыстаулар) орналасқан көрінеді.
Зерттеушілердің пайымынша, X ғасырда бұл жерге қыпшақ тайпалары өз қағандары үшін резиденция тұрғызған. Өйткені бұл мекен геостратегиялық тұрғыдан Сарыарқаның кіндігі – солтүстік Сібір бассейні: Есіл, Сілеті, Шідерті, Нұра, Сарысу өзендері тармағында орналасқан.
Бозоқ қалашығы – еуразиялық кеңістікті игеру жолындағы қыпшақтардың алғашқы ордасы және ирригациялық құрылыс жоспары жасалған Орталық Қазақстандағы алғашқы ескерткіш.
Мұнда аумағы 1 000х300 метр болатын суару жүйесімен жабдықталған диқаншылық кәсіп аймағы анықталған.
Қалашық сонымен қатар керуен жолдары түйілісінде маңызды рөл атқарып, халқы егіншілік, балық аулау және керуен саудасын басқарумен айналысқан. Бұған стационарлық, өндірістік және ирригациялық құрылыстардың қалдықтары, тұрмыстық заттар, қару-жарақ, зергерлік бұйымдар, монеталар және тағы басқа артефактілер дәлел.
Ал ХІV ғасырда Нұра-Есіл аймағы исламданған ақсүйектерінің рухани орталығы болып, мәдени-мемориалдық кешендер салынған.
2004 жылдан бастап Қазақстан аумағында тарихи және мәдени ескерткіштер мен нысандарды қалпына келтіруге бағытталған «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы бастау алып, бағдарлама негізінде 2004 жылы Бозоқ қалашығында шетелдік сарапшылардың қатысуымен халықаралық ғылыми форум өткен. Форумның қорытындысы бойынша қарар қабылданып, қалашықтың ғылыми және мәдени маңызы туралы сараптамалық пікірге қол қойылады. Содан бастап алғаш рет ескерткіш материалдары Еуразияның ғылыми археологиялық кеңістігіне енген. 2018 жылы «Бозоқ мемлекеттік тарихи-мәдени мұражай-қорығы» құрылып, болашақта қалашық аумағына Ұлы дала мәдениетінің жиынтығы істеттес аспанасты музейін ашу жайлы міндет жүктелген.
Жалпы алғанда, бұл жобаның мақсаты – Бозоқ ортағасырлық қалашығын қалпына келтіру. Ботай, Сақ, Хұн, Түрк және Қазақ хандығының 5 тарихи кезеңін бейнелейтін қоныстарын археологиялық саябақ кешенінде көрсету. Бұл – ежелгі дәуірдің сол кезеңдегі ортасына енуге мүмкіндік беретін бірден-бір мүмкіндік.
Алдағы уақытта мектеп бағдарламаларына енген мәліметтер қорын кеңейтіп, оқушыларды түрлі саланы зерттеуге жұмылдыру басты мақсатта тұрған іс. Келелі істің өніп, өзектілігін де аша түсеріне сенімдіміз, өйткені берері мен айтары көп.
Бабаларынан мұра болып қалған бұл зерттеу нысаны көп тарихтың сырын меңзеп, әлі зерттелмеген бірнеше нысанға бағыт беріп тұрған сыңайлы. Қағанат пен хандықтың салтанат құрған тұсынан бөлек ежелгі дәуірдің, Сақ даласының Ұлы далаға айналуына дейінгі кезеңді қамтитын тұстарының өзі ұрпақ санасында сайрап, тілге көп дүниені салып жатқандай. Көне өркениет пен ежелгі дәуір мәдениетін сабақтастырған мекеннің киесі және Есіл өзенінің аңғарында, Нұра мен Есілдің бір-біріне ең жақын орналасқан жерінде тұрған қасиетті орда. Қаланың пайда болуына, біздің бабаларымыздың бұл мекенді қоныс ретінде таңдауына оның Еуразия кеңістігінің шығыс бөлігінің орталығында орналасуы ерекше ықпал еткенге ұқсайды. Бұл жер геостратегиялық фактор тұрғысынан алып қарағанда аса маңызды. Мұнда сауда керуендері ғана емес, сондай-ақ Еуразияның ежелгі тұрғындарының әскери-миграциялық жолдары қиылысатынының өзі бір зерттеу жұмысы болмақ.
Әдеби және тілдік тұрғысынан да «Бұзық» – түркі-оғыз термині, ежелгі түркі мемлекеттерінің әкімшілік құрылымның шығыс бөлігінің атауы. Мағынасына қарай түркі – оғыз термині «Бұзық» – енуші, бұзушы оқ немесе «Боз оқ» дейтін болсақ, боз түсті оқ дегенді білдіреді.
Ежелгі түрік оқуы бойынша «Бозоқ» деп айту әлдеқайда дұрыс. Сан алуан өзгерістерге түсе отырып, ежелгі ескерткіш Бұзық қалашығы деген атауға ие болады. Боз түркі сөзінің этимологиясы бірқатар ауыспалы семантикалық мағына береді, олардың ішінде: өңделмеген жер, тың, жусан деген мағынасы және бар.
Адамдарды, халықты жақындастыратын немесе алшақтататын, бірлігі мен бірегейлігіне дәнекер болатын құдірет бар, ол құдірет – тарих. Тарихқа қызықпайтын, өз тарихын қорғамайтын жан жоқ. Жаппай қызығушылық тарихты баяндаудың, ақиқатын ашуға тырысудың бұрынғыдан өзгеше әдіс-тәсілдерін дүниеге әкеліп, адам өміріне мән бітіріп, ынталандыра түседі. Әр адам өткенін мақтан тұтып, бүгінін нақты бағалай біле алса және болашаққа оң көзқарас таныту арқылы еліміздің табысты болуының кепілі бола аларына сөзсіз сенім болады!
