Біз Қазақ хандығы тарихына қатысты көне еңбектерді аударуымыз қажет. Өйткені мына тұсты айта кетейін, 1969 жылы «XV–XVIII ғасырлардағы Қазақ хандығының тарихы жөніндегі материалдар. (Парсы жәні түркі еңбектерінен алынған)» жарық көрді. Осы жұмысқа тарихшы Вениамин Петрович Юдин жетекшілік етті. Кейін ол Қазақ хандығы тарихы материалдарының екінші томын шығарғысы келді. Аударылуы тиісті мәлімет беретін еңбектердің тізімін жазды. Ол 20-дан асады. Арада 50 жыл өтті, сол тізімдегі материалдардың төрт-бесеуі ғана аударылды. Оның екеуін В.Юдин өзі аударып кеткен. Алдымызда аударылуы тиіс көне еңбектерге қатысты ауқымды жұмыс тұр, соны аяқтауымыз керек. Тәуелсіз Қазақстан елімізде ғылым өте нашар қаржыландырылды. Қандай да бір «серпінді» жоба болса, ол кеңестік кезеңінде істелген жұмыстарды қайталайтын. Яғни, сол кездерді орыс тіліне аударылған еңбекті қазақшаға аударумен ғана шектелетін. Қазір ғылыми айналысқа жаңа дереккөздерді енгізу жоспарланып отыр. Тарихты бұған дейінгі білетінімізден де жақсы деңгейде көтеруге міндеттіміз.
– Біз айтып отырған кезеңдерге қатысты қандай тарихи мәліметтер мен қолжазба деректер ғылыми айналысқа түсті?
– Дереккөздер өте көп. Олардың біреуін ғана маңызды деп белгілегім келмейді. Өте көп көне еңбек бар, олардың отандық тарихқа қатысты өзіндік маңызды тұстары жеткілікті. Әрқайсысын жеке-жеке қарастыру кажет. Мысалы, ортағасырлық «Муизз әл-Ансаб» атты көне еңбекте қазақ хандарының генеологиясы берілген. Бұл – хандарымыздың генеологиясы бар жалғыз дерекөз. Соның 5 тізімі сақталып бүгінге жеткен. Соларды қолымызға түсірдік. Оны аудардық, ғылыми мақала жазып жарияладық. Бұл – Қазақ хандығының шығуына қатысты өте құнды мәлімет.
Сондай-ақ екі ғасырға созылған «Қазақ хандығы қайдан шықты?» деген дауға нүкте қойылуы тиіс. Кеңес заманында оны «Жошының баласы Орда Ежен ұлысынан шықты» деп келдік. Қазір осы еңбек негізінде ол Жошының ұлы Темірдің ұрпақтары екені дәлелденді. Сонымен қатар бұл тұста көп дереккөз бар. Кез келген көне еңбекте, қолжазбада қателік, тарихқа сәйкеспейтін тұстар болады. Тарихшы оны талдап, ашып көрсетуі тиіс. Қатесі қайсы, дұрысы қайсы, автор әдейі жіберген қателер немесе әдейі жібермеген қателер болады. Кездейсоқ кеткен қателер, мысалы басқа тілден аударғанда кездеседі. Тарихшы сыни көзқараста болып, осыларды тауып, қарастыруы тиіс.
Жақында Қадырғали Жалайырдың «Жамиғ-ат-Тауарихы» Қазанда басылып шықты. Өте қызықты еңбек, көптеген тарихи мәліметтер бар. Ғалымдар оны қазақтың алғашқы тарихшыларының бірі деп санайды. Ол қазақ тарихын сипаттап жазып қалдырды. Еңбек арқылы біз барлық династиялар тарихын түсінуге мүмкіндік алдық. Орыс ханнан бастап Жәнібек пен Керей хан, Ораз-Мұхамедке дейінгі барлығын қамтиды.
Қазақстан қазір ұлттық тарихын өзі жазып шығатын үлкен даңғыл жолдың бастауында тұр. Мысалы, Франция, Англия XVIII ғасырда өз тарихын өте жақсы зерттеп, жазып шықты. Ал біз қазір жаңа мемлекетпіз, сондықтан өз тарихымызды өзіміз енді ғана зерттей бастадық. Алдымен көне еңбектерді ұлттық тарих айналымына енгіземіз. Айта кетер жайт, Кеңес үкіметі кезінде отандық ортағасыр тарихымен айналысатын ғалымдар аз болды, сол мәселе әлі өзекті. Менің бір досым «Леон қаласының тарихы Қазақ хандығының тарихынан да жақсы зерттелген» дейді. Қазір қарасаңыз, осыншама байтақ өлкеге иелік еткен Қазақ хандығы туралы емес, шағын Леон қаласы туралы көп мәлімет таба аласыз. Сондықтан бұл бағыттағы жұмыс өте ауқымды. Біз дамыған Еуропа елдердегіндей тарихты жазуға қол жеткізуміз қажет.
– «Мәдени мұра» бағдарламасы кезінде шетелдегі архивтерден көптеген қолжазба мен тарихи мәліметтер әкелінді. Солардың тарихымызды жаңадан зерделеуге көмегі бар ма?
– Бұған дейін әкелінгендердің ішінде не барын біле бермейміз. Біртұтас каталог жоқ. Қолжазбалар ғалымдардың барлығына қолжетімді емес. Оны әкелуші өзінде ұстағысы келеді. Алдағы уақытта грант ұтып алу үшін пайдалануы мүмкін. Мен мемлекет қаржысымен әкелінген қолжазбалар мен еңбектер бір жерге жинақталып, барлығына қолжетімді болуы тиіс деп санаймын. Ғылыми дәрежесі бар тарихшылар осы қолжазбаларды аударуға атсалысып, ғылыми жұмыстарда пікір айта алуы тиіс.
– Ауызекі жырлар, эпостардағы мәліметтер мен оқиғалар тарихты зерттеуге көмектесе ме?
– Сөзсіз көмектеседі. Бұл – көптеген тарихшылар мән бере бермейтін өте маңызды дүние. Онда ғылыми айналысқа түсуі тиісті өте көп мәлімет сақталған. Эпос Қазақстан тарихында ерекше құнды ақпарат көзі болуы ықтимал. Викингтерде ақын-жыраулары, эпостары болды. Скандинав тарихшылары осы эпостарды тарихын реконструкциялау үшін пайдаланды. Бізде тарихымызды түбегейлі зерттеу үшін эпосты пайдалануымыз керек. Мысалы, бізде «Қырымның қырық батыры» деген жыр бар. Ғалымдар қару-жарақтары секілді кей тұстарын ғана жекелеп қарастырды. Жалпы, тарихи дереккөзі ретінде мән берілмеді. Ғылыми тұрғысынан алғанда жеткілікті зерттелмей қалды. Теория жүзінде аңыз-жырдағы оқиғалар болуы мүмкін бе? Қазақ эпостары жекелей зерттеуді қажет етеді, осы мәліметтерді жазба дереккөздермен, архив мәліметтерімен салыстыру қажет. Мәлімет қана тауып салыстыру азшылық етеді, олар тарихи деректермен дәлелдене ме, жоқ па соны түсінуіміз керек.
– Жырлардың нұсқалары да көп қой...
– Жырларды қазақ тіліндегі нұсқаларымен ғана салыстыру аздық етеді. «Едіге», «Қобыланды», «Шора» секілді жырлардың қарақалпақ, ноғай, қырым татары, тіпті румын татары, сібір татарындағы нұсқалары да кездеседі. Осылардың барлығын зерделейік. Эпос бастапқы дерекөздің көшірмесі екені белгілі, сондықтан жырлардың жалпы ұқсас тұстары мен ерекшеліктеріне де жіті мән беруіміз керек.
– Алтын Орда кезеңіндегі тарихтың бізге белгісіз, даулы тұстары көп пе?
– Кеңес кезінде «Алтын Орда деген жаман мемлекет болды, Ақ Орда деген жақсы мемлекет болды» деген жалған түсінік қалыптастырылды. «Ақ Ордадан Қазақ хандығы шығады» деп келді. Осы қатені Шоқан Уәлиханов XIX ғасырда сынға алды. Қазір кейбір оқулықтарда Ақ Ордадан шықты деп әлі жазылып келеді. Ш.Уәлиханов, В.Юдин, қазіргі тарихшылар Ақ Орда тек қана ханның ордасы деп жазып жүр. Ақ Орда соңғы рет Абылай хан мен Жәңгір хан тұсында ғана айтылды. Бұл хан мекен еткен жер деген мағынада қолданылады. Осы жаңсақ түсініктен баяғыда бас тарту керек еді. Сондықтан бірнеше жылдан соң тарихшылар қауымы «бұл концепцияның негізі жоқ» деген ортақ шешімге келетініне сенімдімін. Қазақстан тарихында Ақ Орда деген мемлекет болды деген тұжырымның өзі әлем тарихшыларының 95 пайызының түсінігіне қайшы келеді. Кеңес дәуірінде бізді Алтын Ордадан бас тартқызып, «Ақ Орда деген мемлекеттерің болды, Русь князьдігі секілді сендер де Алтын Ордадан зардап шектіңдер» деген жаңсақ тұжырымды таңды. Бұл – жалған. Осындай стереотиптерден арылу қажет.
– Жошының мазары Жезқазғаннан Ұлытауға қарай 45 шақырым жерде орналасқан. Онда Жошы жерленген бе? Кесене қашан салынған?
– Кесене Жошы өлген соң біраз уақыттан кейін, XIII ғасырда салынғанын нақты білеміз. Шамасы, балалары не немерелері салдырған болуы мүмкін. Ертеректе бейіт басына белгі қоймай жерлеу дәстүрі болған болуы ықтимал. Кейінірек ұрпақтары Жошы жерленген жердің үстіне кесене тұрғызуы әбден мүмкін. Жерленген адам Жошы ма, жоқ па, оны генетикалық талдау көрсетеді. Уақытты барынша дәл анықтауға мүмкіндік беретін радиокөміртекті әдіспен зерттеу кесенені Жошы өлген соң екі ұрпақ ауысқан уақытта салынғанын дәлелдеді.
– Жақсылық Мұратұлы, сізді тарихи зерттеулерді генетикамен ұштастырып жүрген ғалым деп айтады. Осы тұста еліміздегі тарих ғылымы мен генетика зерттеуінің өзара байланысы қай деңгейде екенін айта кетсеңіз?
– Генетика көп нәрсені анықтауға көп мүмкіндік береді. «Генетика архивтер үнсіз қалғанда сөйлей бастайды» деген әдемі сөз бар. Егер сізде дәлел ретінде ұсынатын жазба деректер тапшы болса, генетика түрлі гипотезаны тексеруге, верификациялауға көмектеседі. Қараңыз, осы екі мысал келтіремін. Біріншісі – шежіре. Әр рудың өз шежіресі бар. Генетика көмегімен осы шежіренің қаншалықты рас екенін тексеруге болады. Қате кеткен болуы мүмкін. Кейде шежіре мифологиямен астасқан болады. Генетика қай тұсы аңыз, қай тұсы ақиқат екенін нақты анықтауға мүмкіндік береді. Көптеген жағдайда генетика қазақ тарихында позитив жетістіктер ұсынып келеді. Біздің тарихымыздың зерттелуін күшейте түсіп отыр. Екінші тұсына келсек, генетика кез келген тайпаның қайдан шыққанын анықтайтын құрал. Мысалы, бізде Арғын тайпасы бар. Олардың қайдан шыққаны туралы 20-ға жуық жорамал бар. Генетика Арғындардың қайдан шыққаны туралы 15 нұсқаны алып тастауға мүмкіндік берді. Олардың шындыққа жанаспайтыны, генетика нәтижелеріне керағар екені белгілі болды. Генетикаға қайшы келмейтін бірнеше нұсқа қалды. Бұл тарих үшін үлкен жетістік. Өйткені осы құрал арқылы шығу тегімізді анықтаймыз. Тайпалардың шығуы тегіне қатысты көптеген аңыздар бар. Мысалы, Адайдың ішінде Түрікмен адай, Тәзіке, Мұнал, Құнанорыс деген рулар кездеседі. Мұнал «мұнғал» моңғол ұрпақтары, түрікмен адайы түрікмендердің ұрпағы, Тәзіке тәжіктер ұрпағы, Құнанорыс орыстардың ұрпағы делінетін аңыз бар. Генетика осы аңыздардың бәрін жоққа шығарды. «Жоқ, біз бәрін Мұналды, Түрікменді, Құнанорысты тексердік. Олардың бәрінің тегі бір» деген жауап алынды. Осыдан барып, кеңес заманының жасанды тұжырымдарын генетиктер жоққа шығарды. Генетика тарихи гипотезаның тексеруде өте оңтайлы құрал болып отыр. Тағы бір мысал. Қаракесек руын алайық. Қарағанды облысында Арғындар арасында және Ақтөбе мен Қызылорданың батысындағы Әлімұлының арасында бар. Тексердік. Туыс емес екен. Генетикалары әртүрлі. Жай аттары ғана бірдей болып шықты.
– Өз тарапыңыздан қазақ тарихын зерттеу немесе насихаттауға қатысты ұсынысыңыз бар ма? Мысалы, AIQYN газеті таяуда ұлттық мәртебесі бар Алаш музейін ашу бастамасы туралы мақала жариялады.
– Жеке музей ашар болсақ, бізге нумизматика музейі керек. Қазақстан территориясында өте көп монета табылып жатыр. Олар жөнінде шетелдік ғалымдар біле бермейді. Жалпы, монета дегеніміз – мемлекеттіліктің символы. Яғни, бұл жерде мемлекет болғанын айқындайды. Түркеш қағанаты, көптеген хандардың, қазақ ханы Тұрсынмұхаметтің тиыны, ХІІІ ғасырда Алматы монетасы болды. Бұл – «Алмату» деп қала аты жазылған теңге. Осыдан кейін қала «Алматы немес Алма-ата деп аталды» деп дауласудың жөні бар ма? Алматы деп орта ғасырда аталғаны дәлелденіп тұр ғой. Тарихтың барлық кезеңдері бойынша монеталар жіктеліп, көпшілік назарына ұсынылса деген ой бар. Бізде өте көп тиындар табылады, өкінішке қарай «қара археологтар» олардың көбісін шетелге асырып кетеді. Бұл мәдени мұраның шетелге заңсыз тасымалдануы ғой. Сонымен қатар Қазақстанда кез келген монетаға сауатты түсінік беретін білікті нумизмат маман жоқ. Мемлекет осыған мән беруі тиіс.
Тағы бір ұсыныс, елімізге Шежіре сарайы керек. Қазақ шежіресінің мәліметтері көп жағдайда генетика арқылы дәлеліп отыр. Осындай мәдени мұрамызды қағазға түсіріп, жіктеп, тексеріп, ғылым тұрғыдан баға беруге тиістіміз. «Шежіре қазақты жікке бөледі» деген қате түсінік, қайта шежіресін білетін адам өзінің ұлтының шығу тегін білмей ме? Барлық қазақ шежіресін жазушылардың съезін өткізуді ұсынамын. Тым құрыса, бірінші съез деп өткізелік. Олар жиналып, бас қосып шежіреге қатысты көптеген даулы тұстарды талқылар еді. Кейбір шежірешілер арасында өзара келіспейтін тұстары аз емес. Осы бойынша ортақ келісім болса. Меніңше, осы тұстардағы жұмыстарды үйлестіруді қолға алғанымыз жөн. Жекелеген институт немесе комиссия құрып, аталмыш талқыны ұйымдастыру жүктесе. Тағы бір мәселе, кейбір шежірелер 100-200 дана ғана болып шығады. Көп адамдар өз тегін білгісі келіп, осы кітаптарды таба алмай жүреді. Сондықтан шежірені бір жерге жинап, көпшілік наарына ұсынайық. Сонымен қатар біздер ұмыта бастаған, ХVII-XIX ғасырларда өмір сүрген, тарих үшін маңызды тұлғаларды осында атап өтейік. Шындығында, шежіре қазақ халқының насихаттауға тұратын басты материалдық емес құндылығының бірі.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан Жәнібек АМАНГЕЛДІ