Бірнеше айдан бері Астанада ғылымдағы әйелдерге арналған Zein клубы жұмыс істеп келеді. Оның аясында докторант қыздар апта сайын бранч басында жиналып, шай ішіп, әңгіме-дүкен құрып, өздерінің оқудағы тәжірибесімен бөліседі. Клубты химик ғалым, Мармара университетінің түлегі, PhD Сандуғаш Қалыбекқызы құрған. – Ғылымдағы қыз балаларға арналған Zein коммюнитиін құру туралы идея қалай келді?
– Бұл идея докторантурада оқып жүргенімде келді. Докторантура – бірнеше кезеңнен тұратын әрі төрт жылды алатын ұзақ та күрделі процесс қой. Оның барысында докторант әртүрлі қиындықтан өтеді. Оқу кезінде көбіне топпен жұмыс істейміз, сонда жанымдағы әріптес қыздардың бәрі психологиялық, моральдық қолдауды қажетсінетінін сезетінмін. Докторант қыз болсаң, сен өміріңнің барлық кезеңінде оқуыңды есепке алып жүруің керек. Бір ай демалысым еді деп кетіп қала алмайсың. Тіпті, бір әріптес қыздың: «Кез келген жерге барсам, өзіммен бірге ноутбук алып жүремін. Өйткені супервайзерім кез келген уақытта мақала сұрап қалуы мүмкін» деп айтқаны есімде. Сол кездері осы докторантураны бітіргеннен кейін өзімді ғылымдағы әйелдер қауымына мотиватор ретінде көргім келетінін, қауымдастық ашқым келетінін түсіндім. Әдетте біздер университетте қыздармен бранч басында жолығып тұратынбыз, сонда әрқайсысымыз өз мәселемізді ашық айтып, бір-бірімізден ақыл-кеңес сұрап, арқа-жарқа болып қалатын едік. Осындай жиналыстар бізге кәдімгідей күш-қуат беретін. Zein клубы да осы мақсатта өмірге келді. Бұл клуб менің үлкен идеямның бір бөлігі ғана дер едім.
– Жоба қалай жүзеге асып жатыр? Қандай қиындықтар туды? Бүгінге дейін қандай ойлар түйе алдыңыз?
– Осыған дейін клуб аясында жеті кездесу өткіздік. Кейде апта сайын, кейде екі аптада бір жиналып тұрамыз. Тұрақты мүшелеріміз де бар. Олар да бұл клубтың жауапкершілігін қолдарына алған. Алдағы уақытта университеттерде, тіпті басқа қалаларда тәжірибе бөлісетін семинарлар ұйымдастырғымыз келеді. Басында күмән болатын, қыздар келмей қалса, 1-2 рет келіп, соңынан тастап кетсе не істеймін дегендей. Сосын екі адам болса да бастай беремін деген шешім қабылдадым. Адамда материалдық қажеттіліктен бөлек, қоғамдық жауапкершілік те болуы керек деп санаймын. Осы клубты да дәл сол «қоғамға пайдалы болсам» деген оймен аштым. Қазір қаржылай демеушілер тарту тетігін қарастырып жатырмын.
– Докторантурада оқудың қыз балалар үшін қиындықтары қай тұста? Сіздіңше, бұл кедергілер ғылымда ер адамдардың басым болу құбылысын түсіндіріп бере ала ма?
– Мойындау керек, әйелдің отбасылық жауапкершілігі бәрібір ерлердікінен көбірек. Ер адамдар да отбасыға жауапты, бірақ олардың физикалық жауапкершілігі азырақ. Оларға таңнан кешке дейін үйде отырмаса да болады. Ал әйел олай істей алмайды. Сол себепті де кейбір докторант қыздар тұрмыс құруға ойланып жүреді. Жасы келіп, тұрмысқа шыққылары келсе де, «докторантурамен бірге алып жүре алам ба, одан да бітіріп алайын, сосын тұрмысқа шыға жатармын» деп ақыры бұл ойын кейінге қалдыра береді. Отбасылы докторант қыздарға жолдасы қолдау көрсетпесе қиын. Өйткені бұл – бір жыл теория оқып, бір жыл диссертация жазып бітіре салатын магистратура емес. Сен мұнда өзіңнің ғана емес, жетекшіңнің де жобаларымен айналысуың керек. Ұзақ мерзімге жоспар құру қиындау. Сондықтан көп қыз оқуды бастайды да, кейін тастап кетеді. Сол үшін де ғылымдағы әйелдер саны азырақ деп ойлаймын. Ең жаманы, ғылымнан екі жыл алыстасаңыз, кейін оралғанда, дәл сол жерден бастап кете алмайсыз. Бір мақала шығару үшін бірінші жыл зерттеу жасап, екінші жыл оны жазып, мақала етіп тапсырасыз, бағы жанып жатса, үшінші жылы ғана ол жарияланады. Көрдіңіз бе, аз ғана үзіліс қандай қымбатқа түседі?! Сондықтан ғылымдағы әйелдерге қосымша қолдау керек.
– Түркиядағы оқуыңыз жайлы айтсаңыз… Отандық жоғары білім беру жүйесінен қандай ерекшеліктерін байқадыңыз?
– Онда Turkiye Burslari бағдарламасы арқылы бакалавриаттан бастап оқыдым. Мамандығым – химия. Біздің елде қолданбалы ғылым онша дамымаған. Мәселен, түрік докторанттары мемлекеттен шәкіртақы алмауы мүмкін. Бірақ олар ғылыми жобаларын индустриалдық компанияда жүріп жасап, сол жақтан жалақы ала алады. Көп компанияда Research and Development («Зерттеу және даму») деген арнайы бөлімдері бар. Сонда докторанттар оқуды бітіргенде, оларда академиялық қабырғада ғана емес, индустрияда да жұмыс істеу тәжірибесі болады. Сондай-ақ оларда, мысалы, Tübitak сияқты ғылымды дамытуға бағытталған арнайы ұйымдар бар. Оның аясында ұлттық зерттеу қауымдастығы үшін басымдықтағы жобаларға қолдау көрсетіледі, сонымен қатар өнеркәсіпке де белгілі бір техникалық мәселелерді шешуге көмектеседі.
– Қандай тақырыптарда зерттеулер жасадыңыз? Докторлық диссертацияңыз не туралы болды? Оның маңызы, жаңалығы қандай?
– Мен иілгіш литий-ионды батареялардың компоненттерін зерттедім. Иілгіш батареяның құрамындағы әрбір компонентті иілгіш етіп жасау – үлкен жұмыс. Мұндай батареялар қауіпсіз болуымен қатар, бүгінде киім өндірісінде, иілгіш сағаттарда қолдануға қолайлы.
– Жаратылыстану саласындағы отандық ғалымдардың тапшы болу себебін немен байланыстырар едіңіз?
– Тек жаратылыстану саласында емес, бүкіл ғылымда ғалымдар аз дер едім. Бұл – меніңше, белгілі бір уақытқа дейін ғылымға дұрыс көңіл бөлінбегеннің әрі оның беделінің жоқтығының салдары. Басқа салаларда төрт жыл оқуыңды оқып, оны бітірген соң 1-2 жыл ішінде соның жемісін жей бастайсың. Ғылымда нәтиже сізге олай тез келе қоймайды. Сондықтан да көп адам соңына жетпей тастап кетеді. Сондықтан олар ғылымда қалатындай жағдай жасау керек деп ойлаймын.
– Әңгімеңізге рақмет!
– Докторантурада оқудың қыз балалар үшін қиындықтары қай тұста? Сіздіңше, бұл кедергілер ғылымда ер адамдардың басым болу құбылысын түсіндіріп бере ала ма?
– Мойындау керек, әйелдің отбасылық жауапкершілігі бәрібір ерлердікінен көбірек. Ер адамдар да отбасыға жауапты, бірақ олардың физикалық жауапкершілігі азырақ. Оларға таңнан кешке дейін үйде отырмаса да болады. Ал әйел олай істей алмайды. Сол себепті де кейбір докторант қыздар тұрмыс құруға ойланып жүреді. Жасы келіп, тұрмысқа шыққылары келсе де, «докторантурамен бірге алып жүре алам ба, одан да бітіріп алайын, сосын тұрмысқа шыға жатармын» деп ақыры бұл ойын кейінге қалдыра береді. Отбасылы докторант қыздарға жолдасы қолдау көрсетпесе қиын. Өйткені бұл – бір жыл теория оқып, бір жыл диссертация жазып бітіре салатын магистратура емес. Сен мұнда өзіңнің ғана емес, жетекшіңнің де жобаларымен айналысуың керек. Ұзақ мерзімге жоспар құру қиындау. Сондықтан көп қыз оқуды бастайды да, кейін тастап кетеді. Сол үшін де ғылымдағы әйелдер саны азырақ деп ойлаймын. Ең жаманы, ғылымнан екі жыл алыстасаңыз, кейін оралғанда, дәл сол жерден бастап кете алмайсыз. Бір мақала шығару үшін бірінші жыл зерттеу жасап, екінші жыл оны жазып, мақала етіп тапсырасыз, бағы жанып жатса, үшінші жылы ғана ол жарияланады. Көрдіңіз бе, аз ғана үзіліс қандай қымбатқа түседі?! Сондықтан ғылымдағы әйелдерге қосымша қолдау керек.
– Түркиядағы оқуыңыз жайлы айтсаңыз… Отандық жоғары білім беру жүйесінен қандай ерекшеліктерін байқадыңыз?
– Онда Turkiye Burslari бағдарламасы арқылы бакалавриаттан бастап оқыдым. Мамандығым – химия. Біздің елде қолданбалы ғылым онша дамымаған. Мәселен, түрік докторанттары мемлекеттен шәкіртақы алмауы мүмкін. Бірақ олар ғылыми жобаларын индустриалдық компанияда жүріп жасап, сол жақтан жалақы ала алады. Көп компанияда Research and Development («Зерттеу және даму») деген арнайы бөлімдері бар. Сонда докторанттар оқуды бітіргенде, оларда академиялық қабырғада ғана емес, индустрияда да жұмыс істеу тәжірибесі болады. Сондай-ақ оларда, мысалы, Tübitak сияқты ғылымды дамытуға бағытталған арнайы ұйымдар бар. Оның аясында ұлттық зерттеу қауымдастығы үшін басымдықтағы жобаларға қолдау көрсетіледі, сонымен қатар өнеркәсіпке де белгілі бір техникалық мәселелерді шешуге көмектеседі.
– Қандай тақырыптарда зерттеулер жасадыңыз? Докторлық диссертацияңыз не туралы болды? Оның маңызы, жаңалығы қандай?
– Мен иілгіш литий-ионды батареялардың компоненттерін зерттедім. Иілгіш батареяның құрамындағы әрбір компонентті иілгіш етіп жасау – үлкен жұмыс. Мұндай батареялар қауіпсіз болуымен қатар, бүгінде киім өндірісінде, иілгіш сағаттарда қолдануға қолайлы.
– Жаратылыстану саласындағы отандық ғалымдардың тапшы болу себебін немен байланыстырар едіңіз?
– Тек жаратылыстану саласында емес, бүкіл ғылымда ғалымдар аз дер едім. Бұл – меніңше, белгілі бір уақытқа дейін ғылымға дұрыс көңіл бөлінбегеннің әрі оның беделінің жоқтығының салдары. Басқа салаларда төрт жыл оқуыңды оқып, оны бітірген соң 1-2 жыл ішінде соның жемісін жей бастайсың. Ғылымда нәтиже сізге олай тез келе қоймайды. Сондықтан да көп адам соңына жетпей тастап кетеді. Сондықтан олар ғылымда қалатындай жағдай жасау керек деп ойлаймын.
– Әңгімеңізге рақмет!