ХІХ ғасырдың соңына таман Жаркент шекара өтіндегі күзетті қамтамасыз ететін әскерилендірілген бекініс ретінде пайдаланылған. Әскерилер орналасқаннан кейін олардың ішінде тәртіп бұзғандарды, қашқан-пысқандарды оқшаулап ұстау үшін абақтының қажеттігі де туындайды. Сонымен бірге туған, өскен өңірін емін-еркін жайлап жатқан жергілікті жұрт арасында да көпе-көрнеу басқыншылыққа қарсы тұратындар да кездесетін. Ондай телі-тентектерді де елден оқшаулау қажет дегендей. Өсек өзенінің жарқабағында қалдығы әлі қалқайып тұрған түрменің тарихы да сол кездерден басталады. Жаркенттің тарихына қатысты қалам тартқан тарихшылар мен өлкетанушылардың деректері әрқилы болғанымен, дені түрмені сол 1870-80 жылдары тұрғызылған дегенге саяды. Осылайша, ХІХ ғасырдың 70-жылдарынан бастап азаптау орнына айналған Жаркенттегі абақты арқылы қазақтың небір марқасқалары жазаланып, ажалға байланған десек, артық айтқандық бола қоймас. «Түрлі айыптаулармен қамалғандарды қазіргі түрменің астындағы жертөлеге қамап, тергеуге патша әкімшілігі шенеуніктерінің кеңсесі орналасқан бірінші қабатқа апаратын болған» дейді өлкетанушылар. Патшаның отарлаушы саясатына қарсылық көрсеткен, наразылық білдірген жер мен су үшін қарулы қақтығысқа дейін барған жергілікті қазақтарды тұтқындап, тергеп-тексеретін, зомбылық көрсететін тозақты орында талай адам сотталып, жазаға кесіліп, жер аударылып немесе үкіметке қарсы қауіпті қылмыскер ретінде ату жазасына кесіліп, үкім табан астында орындалып отырған. Атылатындарды былайғы елдің көзінен тасалау үшін түрмеден өзеннің жарына дейін апаратын, ат арба жүре алатын жерасты жолы болғаны да айтылады. Сол арқылы түнделетіп жеткізіп, асығыс-үсігіс жар жиегіне тұрғызып атып, оқпанға құлатып, өлі-тірісіне қарамай, шалажансар күйінде үстіне жардың топырағын опырып, құлата берген. Қара жерде тіл жоқ-ау, үн бітсе, талай сойқанның ақиқаты ашылар еді. Қазір заманында биіктігі 15-20 метр болған жарқабақты уақыт желі мүжіп, қар мен жаңбыр суы шайып, барынша аласартты. Бұл абақтыда 1916 жылғы Ұлт азаттық көтерілісіне қатысқандар, қазақтың еркіндігін аңсап, алғашында патшаға, кейіннен Кеңес үкіметіне қарсы тұрған Алаш зиялылары да қамалып, жазаланған деген деректер бар.
«Азаптау мен қорлаудың орны болған бұл түрмеде небір сұмдық оқиғалар болған. Мен көптеген адамдармен жолығып, әңгімелесіп, айтқандарын қағазға түсірдім. Ондағы деректер қасіретті жылдардың бергі бетіндегілер ғана. Тереңдей берсең, небір сұмдықтарды білесің. Қаншама қасіретті оқиғалар болды, жазықсыз жапа шеккен адамдардың тағдыры белгісіз, хабар-ошарсыз кетті. 90-шы жылдары жүзге келіп қайтыс болған Әмірақын деген кісі Жаркент түрмесінде 1930 жылдары отырып, осында 25 жылға кесіліп, жазасын итжеккенде өтепті. Өжет, қарулы, ірі кісі қажырлылығы арқасында бір өзі екі адамның жұмысын атқарып, көзге түседі де, 18 жыл отырғаннан кейін босатылады. Елге оралған соң да жұмыстан қалмай, колхоздың түйесін, қойын бақты. Жаркент түрмесіндегі болған оқиғаларды көзімен көріп басынан өткізген Әмірақын ақсақал талай нәрсенің бетін ашып кетті», – дейді жергілікті тарихшы-өлкетанушы Молот Солтанаев.
Жаркент түрмесінің өлке халқы үшін нағыз тозаққа айналған кезеңі ХХ ғасырдың басы. Жетісу жерін шарпыған көтерілістер барысында қолға түскендердің бәрін ұстап әкеліп қамаған, жаппай жазалаған. Кейін Кеңес өкіметі орнағаннан соң «халық жауы», «жапон тыңшысы», «контрреволюциялық әрекеттері үшін» деген жаламен тұтқындалғандар тірі шығудан үміттерін үзіп, үкім күтіп, «күніміз не болады?» деп сарғайып, тар қапастарда жатқан. Өлім жазасына кесілгендердің үкімі Өсектің жағасындағы жарқабақта орындалған. Ел ішінде осы жер жайлы небір қорқынышты әңгімелер айтылады. Бір кездері өзеннің осы тұсын бөгеп, адамдардың суға шомылуы үшін тоспа жасамақ болып, жарқабақты қазғанда адамдардың сүйектері шығады. Соған қарамай, демалыс орны ашылғанда, демалушылар суға кетіп, қайғылы оқиғалар көбейеді. Сол кезде ақсақалдар түрмеден өзеннің жарқабағына дейін жерасты жолы болғаны туралы, түнделетіп адамдарды сонымен осында әкеліп атқаны жайлы айтып, аруақтарды мазаламауды сұрайды. Содан кейін тоспа бұзылыпты.
Жуан-жуан бөренелерден қиюластырып қаланған ескі ғимараттың үңірейген есік-терезелері әлі күнге үрей шақырады. Бастапқыда патша әскерінің казармасы ретінде салынып, кейіннен абақтыға айналған көне түрме өткен ғасырдың 60-70-жылдары Панфилов педагогикалық училищесінің жатақханасы болыпты. Сол кезде осында тұрған студенттер арасында түн ортасында әлдеқандай елестердің көрінетіндігі, азапталған жандардың қиналғанда шығаратын аянышты дауыстары естілетіні туралы әңгімелер де тараған деседі. Қалай болғанда да, мыңдаған жан қамалып, торыққан, азапталып, қиналған, атылған орынның қасіретті құпиясы көп. Ескі абақты жөніндегі аңызға бергісіз алып-қашты әңгімелер әлі күнге айтылады. Соның салдары болар, өзінің бір жарым ғасырлық тарихында небір мекемелер орналасып, елге қызмет еткен ғимарат соңғы жарты ғасырға жуық уақыт бос тұр. Қараусыз, күзетсіз болғандықтан тозып, кетеуі әбден кеткен. Күндердің күні қабырғалары құлағаннан кейін жермен бірге тегістеліп кетері күмәнсіз.
Жергілікті жұрт, ауданның ел сыйлайтын азаматтары анда-санда тарихи нысанның тағдырын айтып, ескерткіштер тізіміне алу, халқымыздың, оның ішінде Жетісу өңірінің, Жаркент аймағының өткенін елге таныстыратын мұражайға айналдыру жайлы дабыл қаққанымен, естір құлақ, жанашыр жан табылмай тұрғанға ұқсайды. Осыдан екі жыл бұрын республикалық бұқаралық ақпарат құралдарында бұл мәселе көтеріліп, аудандағылар мен облыстағылар «барлығын реттейміз» деген еді. Оның барлығы бос сөз болып қалды. Содан бері өткен екі жылда жылт еткен жаңалық тіркелмеді. Сол жолы телеарналарда сөйлеген алаштанушы Елдос Тоқтарбай: «Бұл түрмеде Семейден Түркістанға айдалып бара жатқанда Мұхаметжан Тынышбаев отырған. Сондай-ақ Тоқаш Бокин, Әубәкір Жайшыбайұлы, Әшім Омаров, Шамай Шынасылов сияқты қазақтың мықтылары жазасын өтеген. Абақтыдағы азаптау камераларында талай-талай тұлғаның тағдыры талқандалып, елін ойлаған азаматтардың ертеңгі күнге деген үміттері өшкен, өшірілген. Олардың арасында қазақ интеллегенциясының айтулы тұлғалары болғаны да анық. Зерттеулер барысында осында өлім жазасы да орындалғаны анықталды», – деген еді.
«Жаркенттегі ескі түрме ғимараты халқымыздың тәуелсіздік жолындағы жанкешті күресіндегі қайғылы да, қасіретті кездердің бүгінгі күнге жеткен белгісі. Қазір балалар мен болашақ ұрпақтың сол тарихты білуі үшін ғимаратты сақтап қалып, бұрынғы қалпына келтіріп, саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған мұражай ретінде пайдалану қажет», – дейді аудандық ардагерлер ұйымының төрағасы Тоқтарбай Керімқұлов.
Біз осы мәселеге байланысты аудандық әкімдікке хабарласқанымызда, ондағылар барлығын облысқа сілтеді. Облыстық мәдениет, архивтер және құжаттама басқармасындағылар болса, ескі түрменің мемлекеттің қорғауына алынған тарихи орындар немесе ескерткіштер тізбесінде жоқ екенін айтады. Осыдан бірнеше жыл бұрын ауданға арнайы барып, ғимараттың жағдайымен танысып, тізімге алу үшін атқарылар жұмыстардың, жиналатын құжаттардың жай-жапсары түсіндірілгенімен, аудандағылар қозғалмапты. Әйтеуір, нақты әрі дұрыс жауап беретін жауапты орын немесе адам жоқ...
Дәл осындай жағдайды Қапалдағы тарихи ғимараттар туралы да айтуға болады. Әйтеуір, мұнда жергілікті жерден жанашырлар шығып, өз қаржыларына бірнеше нысанды қайтадан қалпына келтіріп жатыр. Ал Жаркенттен ондай жаңалықты көре алмадық. Түрме ғимараты тағы бірнеше жыл осылай тұрса, мүлде құритыны сөзсіз. Ал өңірде осындай мемлекет қарауында болуға тиісті орындар қараусыз қалып жатқан дәл қазіргі кезде Жетісу облысында саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған музей болмай тұр. Талғар ауданы, Жаңалық ауылындағы осындай музей Алматы облысына кетті. Биыл 31 мамырда біздің облыстың тұрғындары саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу үшін қайда барары әлі белгісіз. Осыдан 30 жыл бұрын Талдықорғандағы Абай және Қабанбай көшелерінің қиылысындағы мектеп жанындағы шағын саябаққа үлкен қара тас қойылып, оған «Бұл жерге саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш қойылады» деп ойылып жазылған болатын. Осыдан оншақты жыл бұрын бұл жер мүлде қараусыз қалып, қаңғыбастардың қонысына айналғанда газет арқылы дабыл қаққанбыз. Сол кезде тастың маңайы реттеліп, орындықтар қойылып, тастағы жазу: «Қазақстандағы 1931-33 жылдары аштық нәубетіне ұшырағандарға ескерткіш» деген екіұшты тіркеске өзгертілген еді. Сол кезде-ақ үлкен ескерткіш салынбайтынын сезген болатынбыз. Сол сезім алдамапты. Шағын ғана қаратас ескерткіш ретінде әлі күнге тұр. Осындай былайғы көзге елеусіз болып көрінгенімен, іс жүзінде ескерусіз қалған дүниелер Жетісуда жетерлік.
Болат АБАҒАН, Жетісу облысы